Efficiency is een onmenselijke waarde

De Zweedse schrijfster Ninni Holmqvist debuteerde in 1995 met de bundel korte verhalen Kostym. Haar werk is inmiddels in diverse talen vertaald. De eenheid is haar romandebuut, waarin ze zich direct waagt aan grote thema’s zoals de zin van het bestaan en het onvoorwaardelijke recht op persoonlijke vrijheid.

Luguber

De eenheid speelt zich af in Zweden, in een nabije toekomst. Er wordt een strikt onderscheid gemaakt tussen Onmisbare en Overbodige mensen. Voor de Onmisbaren is er weinig aan de hand, maar wie niet aan de wettelijk vastgestelde criteria voldoet, wordt in een ‘Reservebankeenheid voor biologisch materiaal’ geplaatst. Dat klinkt luguber – en dat is het ook – al blijkt dat degenen die in de Eenheid worden geplaatst, kinderloze vrouwen vanaf 50, en mannen vanaf 60 jaar oud, het niet noodzakelijk slecht hebben. De Eenheid heeft qua faciliteiten namelijk veel weg van een luxueus vakantieoord.

Naarmate het verhaal vordert, blijkt echter dat deze faciliteiten onderdeel zijn van een strategie die er voor moet zorgen dat de bewoners de motivatie verliezen om te rebelleren of trachten te ontsnappen. Geen overbodige strategie, want wie in de Eenheid zit, wordt onderworpen aan tal van psychologische en medische experimenten die soms bijzonder schadelijk zijn en fungeert daarnaast als levende donorbank. De Overbodigen leveren letterlijk stukje bij beetje hun bijdrage aan de maatschappij in de vorm van bijvoorbeeld hun netvlies, gehoorbeentjes en nieren. Tot uiteindelijk hun hart en longen worden geoogst, om zo het leven van een Onmisbare te verlengen.

Geen excuses

Het bovenstaande lijkt erg vergezocht, maar Holmqvist weet de wereld waarin dergelijke wetgeving mogelijk is angstwekkend dichtbij te halen door gebruik te maken van ijzig logische argumenten:

“Eerst kwam de wet die bepaalde dat ouders hun ouderschapsverlof precies gelijk moesten verdelen voordat het kind achttien maanden was. Daarna werd kinderopvang van acht uur per dag verplicht gesteld voor alle kinderen tussen de achttien maanden en zes jaar. […] Niemand loopt meer het risico om in een afhankelijke positie terecht te komen, in ieder geval niet vanwege de kinderen. Er is geen excuus meer om geen kinderen te krijgen. Er is ook geen excuus meer om geen inkomen te verwerven als je kinderen hebt.”

Daar valt rationeel gezien geen speld tussen te krijgen, mits je bereid bent om als samenleving afstand te doen van het individuele recht op persoonlijke zelfbeschikking. Democratie lijkt dan opeens een potentieel uiterst gevaarlijke staatsvorm.

Zwaard van Damocles

Het verhaal begint als Dorrit Weger haar intrek neemt in de Eenheid. Ze is een ongetrouwde en kinderloze schrijfster. Maar al is ze zelfstandig en niemand tot last, ook voor haar komt de dag dat zij wordt opgehaald om toe te treden tot de Eenheid. Na een zenuwachtige en wat onwennige start heeft ze het al snel eigenlijk wel naar haar zin. Ze maakt vrienden en wordt aanvankelijk voor onschuldige tests gebruikt waardoor haar verblijf alleszins draaglijk is. Toch wordt ze geregeld geconfronteerd met haar voorland, bijvoorbeeld als ze na het zwemmen de gemeenschappelijke doucheruimte binnenloopt:

“Voor ons stonden zes naakte vrouwen. Ze hadden allemaal een of meer operatielittekens, de meesten op hun buik. Twee vrouwen hadden kromme opgezwollen ledematen, een ander had duidelijk moeite met ademen.”

Maar ook al hangt haar toekomst haar als een zwaard van Damocles boven het hoofd, Dorrit maakt het beste van haar tijd. Ze begint aan een nieuw boek en wordt verliefd op een man, van wie ze totaal onverwacht zwanger raakt. Op dat moment lijken de machtsverhoudingen om te slaan; ze is immers niet langer Overbodig en als ze ook nog eens in het bezit komt van een sleutel, heeft ze alle touwtjes in handen.

De keuze die ze dan moet maken is echter geen makkelijke, want de geluiden die de nieuwkomers met zich meebrengen zijn verontrustend en schetsen een beeld van een maatschappij die op een gevaarlijk hellend vlak terecht is gekomen. Geslachtsziektes grijpen om zich heen doordat vrouwen onbeschermde seks hebben om zwanger te raken en steeds vaker worden kleine kinderen uit pure wanhoop ontvoerd. Dorrit vraagt zich af hoe zij zich als 50-jarige alleenstaande moeder moet handhaven in die samenleving.

Gortdroge logica
Het gevaar van dit soort toekomstliteratuur is dat de auteur zich verliest in pamflettistische stellingnamen en een overdaad aan sentiment. Wat dat betreft, houdt Holmqvist voldoende afstand en hanteert ze steevast haar gortdroge logica zonder tegelijkertijd de menselijkheid van haar personages uit het oog te verliezen. Ze waagt zich niet aan mooischrijverij en blijft ver van gemoraliseer. Haar schets van een op hol geslagen samenleving, die uit oogpunt van zuiver rationele uitgangspunten individuele vrijheden terzijde schuift, overtuigt mede doordat ze geen linkse of rechtse politieke meningen tussen de regels door laat schemeren.

Net als 1984 en This perfect day toont de Eenheid aan dat individuele vrijheid een voorwaarde is om de menselijkheid van een samenleving te bewaren. Holmqvist heeft deze boodschap overtuigend in onze tijd geplaatst. Via de meesterlijke laatste alinea, waar ze de afstandelijkheid laat varen en de onmenselijkheid van de Eenheid uiterst doeltreffend beschrijft, zorgt ze er voor dat het verhaal op een angstaanjagende maar prachtige manier heel dichtbij komt.