Xenofobie is de wereld nog niet uit

Maatschappelijk onrecht is een terugkerend thema in het oeuvre van Gordimer. Ook in Een tijd als nooit tevoren speelt ongelijkheid een belangrijke rol. Het is ten tijde van de apartheid, een tijd waarin iemands huidskleur bepalend was voor diens identiteit, dat de blanke Steve en de donkere Jabu elkaar leerden kennen. Volgens de wet mochten ze destijds niet samen zijn. Voor Steve en Jabu vormden hun uiteindelijke huwelijk en hun twee kinderen de vervolmaking van de strijd tegen apartheid. Maar hoezeer ze ook gelijkheid nastreven, de gevolgen van de apartheid blijven voelbaar.

Spanningen

Het is voor de westerse lezer misschien moeilijk voor te stellen, maar de gemengde relatie tussen Steve en Jabu is voor hun families niet altijd even vanzelfsprekend. Hoewel de partners in beide families geaccepteerd worden, weet Gordimer toch een onderhuidse spanning te creëren. Iedere politieke discussie wordt gemeden wanneer ze bij Steves familie op bezoek zijn. Jabu’s ouders lijken niet helemaal te begrijpen waarom hun dochter een voormalige onderdrukker boven een gekleurde man verkiest.

Niet alleen thuis, maar ook op hun werk hebben Steve en Jabu te maken met de ongelijke verhoudingen tussen blanken en donkeren. Als docent op de universiteit geeft Steve les aan gekleurde mensen voor wie verlaagde toelatingseisen gelden vanwege hun vaak geringe scholing. Als juriste wordt Jabu voortdurend geconfronteerd met onrecht. Weerzinwekkende zaken als verkrachtingen en blanke studenten die bij wijze van ‘grap’ in het eten van donkere schoonmakers pissen zijn voor haar aan de orde van de dag.

Wake-up call

Met Een tijd als nooit tevoren schudt Gordimer haar lezers wakker. Van het land waar ooit Mandela aan de macht was schept Gordimer een uitzichtloos beeld. Haar roman is een goed beginpunt voor iedereen die zich meer wil verdiepen in de hedendaagse problematiek van Zuid-Afrika. Politici en andere belangrijke figuren die in de roman voorkomen worden echter zonder introductie opgevoerd. Voor de minder geïnformeerde lezer kan het geen kwaad om internet bij de hand te houden.

Gordimer verlangt een zekere inspanning van haar lezers. Ze springt voortdurend van het ene in het andere verhaal, van intieme familiekwesties tot nationale vraagstukken. De schijnbare moeiteloosheid waarmee Gordimer deze verschillende elementen aan elkaar knoopt getuigt van haar schrijftalent. Door haar kaleidoscopische blik is het echter ook moeilijk om Jabu en Steve goed te begrijpen. Een groot deel van hun omgang met elkaar blijft onbeschreven. En dat terwijl hun huwelijk zo’n belangrijk verhaalelement is.

Complex

Steves plan om al het onrecht uit de weg te gaan en naar Australië te emigreren is vanaf het begin gedoemd te mislukken. Het politieke klimaat in Zuid-Afrika vormt een groter onderdeel van het bestaan van de geliefden dan ze zelf graag toegeven. Want hoewel ze zelf de strijd hebben overwonnen, bestaat er nog veel ongelijkheid in hun directe omgeving. Hier kunnen ze zich maar moeilijk van losmaken.

Gordimer wordt geprezen om haar vermogen gevoelige kwesties niet uit de weg te gaan. Ze bespreekt openlijk de nog steeds heersende xenofobische opvattingen die het land verdelen. Maar door deze politieke agenda dreigen haar personages naar de achtergrond te verdwijnen. Jabu en Steve zijn als stel niet geloofwaardig. En dat is jammer voor een roman die zo veel potentie heeft.