Een volwassen sprookje in een kinderpyjama

De verhuizing

De hoofdpersoon in De jongen in de gestreepte pyjama is Bruno, die negen jaar is als het verhaal begint en tien als het eindigt. Bruno woont in het Berlijn van 1943 en is daar heel gelukkig met zijn “drie beste vrienden voor altijd”. Wanneer zijn vader een promotie krijgt nadat “de Furie” bij hen thuis is komen eten, moeten Bruno, zijn zus Gretel die “een hopeloos geval” is, zijn moeder en zijn vader verhuizen. Het wereldschokkende effect dat deze mededeling op een kind heeft, wordt door de meeste volwassenen waarschijnlijk vergeten, maar niet door Boyne. Knap schetst hij Bruno’s opperste verwarring en zijn onmogelijkheid om het belang van andere zaken dan de zijne in te zien.

Het nieuwe huis bevalt Bruno helemaal niet: het heeft maar drie verdiepingen in plaats van vijf en er zijn geen geheime plekjes om je te verstoppen. Er is geen stad, er zijn geen steegjes en bovenal zijn er geen andere kinderen om mee te spelen. Tot Bruno uit het raam van zijn slaapkamer kijkt. Hij ziet iets heel vreemds: langs het huis staat een heel hoog, heel lang hek (zo ver Bruno kan zien) en daarachter staan houten huisjes en lopen allemaal mensen in gestreepte pyjama’s. Zijn eerste conclusie is dat de kinderen daar er niet aardig uitzien, dat zijn geen kinderen waarmee hij wil spelen. Geen politiek correcte conclusie van Boyne/Bruno, maar het zegt wel iets over de hardvochtigheid waarmee kinderen kunnen oordelen.

Een nieuwe blik

Het consequent volgehouden standpunt van een negenjarige geeft Boyne de mogelijkheid de volwassen wereld op een begrijpelijke manier onbegrijpelijk te maken, en zijn keuze voor de Tweede Wereldoorlog als setting is gewaagd. Bruno sluit vriendschap met een jongen uit het kamp, een vriendschap die niet zonder gevolgen blijft. De manier waarop Bruno met de wereld omgaat, zijn volledige vertrouwen in de goedheid ervan en zijn gebrek aan kennis over goed en kwaad, zijn voor ons naïef en tegelijk zowel ontroerend als uitermate pijnlijk. Het geeft ons te denken over de manier waarop wij volwassenen soms met de wereld omgaan.

Inhoudelijk gezien is de keuze voor een negenjarige verteller slim: op die leeftijd is de wereld nog echt onbegrijpelijk, en dat geeft Boyne de mogelijkheid om op een nieuwe manier over een veel beschreven periode in de geschiedenis te schrijven. Bruno’s onbegrip is eigenlijk hetzelfde als het onze, wanneer wij als naoorlogse lezers nadenken over de oorlog. Hij is nieuwsgierig naar hoe het er aan toegaat achter het hek, maar hij kan zich er niet werkelijk iets bij voorstellen. En zoals Bruno dagelijks met een portie brood en cake voor onderweg naar zijn vriend in het kamp loopt, zo kijken wij naar Schindler’s list of een documentaire over Hitler onder het genot van bier en borrelhapjes.

Onze nieuwsgierigheid hebben wij met Bruno gemeen, maar onze kennis over de oorlog stelt ons in staat dingen te begrijpen die Bruno’s voorstellingsvermogen altijd te boven zullen gaan. Die kennis houdt ook in dat wij Bruno’s naïviteit nooit meer zullen terugkrijgen, een naïviteit die, getuige de afloop van het verhaal, uiteindelijk niet na te streven is. Boyne speelt zo een spel met ons verlangen om weer kind te zijn en de wereld onbevangen te kunnen bekijken.

Ontluisterend sprookje

Het enige kleine minpuntje aan De jongen in de gestreepte pyjama betreft de stijl en misschien zelfs alleen de vertaling. Het idioom van een negenjarige is zeer beperkt en hoewel de nieuwe woorden die Bruno verzint voor onbegrijpelijke en onverstaanbare zaken origineel zijn, is het eenvoudige karakter van de tekst niet altijd even doeltreffend. Het vertalen van een specifiek taalgebruik, in dit geval kindertaal, is altijd moeilijk, waarbij letterlijk vertaalde stijlfiguren hun effect vaak missen. Waarschijnlijk levert de Engelse tekst wat dat betreft minder problemen op.

De jongen in de gestreepte pyjama is een ontluisterend, bijzonder sprookje voor volwassenen. De opbouw van het boek draagt bij aan dat sprookjesachtige: “Het laatste hoofdstuk” eindigt met “En dat is het einde van het verhaal over Bruno en zijn familie. Natuurlijk gebeurde dit allemaal heel lang geleden en kan zoiets nu niet meer gebeuren. Niet in onze tijd.” Maar op de een of andere manier klinkt dat toch niet zo geruststellend.