Intellectueel getob op het hoogste niveau

Fascinaties, een kleine verzameling essays van Jaap van Heerden. Terwijl het de perfecte, achteloze kennismaking vormt met de wetenschapsfilosofie.

Jaap van Heerden is hoogleraar psychologie en de essays verschenen eerder in het AMC Magazine. Maar met ziekenhuizen of geneeskunde hebben ze niets te maken, ze handelen over psychologie, filosofie, cultuur, over de dagelijkse omgang tussen mensen, over taal, onderwijs, pseudowetenschap en alles daar tussenin.

Nieuw gevoel
De korte stukken kunnen zelfs dienen als voorbeeld van hét essay. Met verwondering observeert Van Heerden de wereld om daar onbevangen vragen over te stellen. Altijd vanuit een persoonlijke fascinatie, vandaar titel en ook ondertitel: ‘Een intellectuele autobiografie’.

Vijfendertig jaar geleden hield ik mij bezig met de vraag of de psychologie een nieuw gevoel kon ontdekken. Een ontdekking waar de kranten op de voorpagina gewag van zouden maken. Nieuw gevoel ontdekt door Amsterdamse psycholoog. Belangstelling uit het buitenland overweldigend. Die vraag werd een tijdlang een obsessie. Ik stond ermee op en ging ermee naar bed.

Zo’n vraagstuk is aanleiding voor een zoektocht langs mogelijke antwoorden, met de associatie als leidraad. Steeds weer trekt Van Heerden het voor de hand liggende in twijfel, stelt hij de vraag die verborgen gaat achter aannames en makkelijke oplossingen. In het geval van het ‘nieuwe gevoel’: welke criteria zijn er eigenlijk om te bepalen wat een gevoel is? Hoeveel gevoelens bestaan er al? En is de wetenschap wel ingericht voor zo’n ontdekking? Via emotietheorieën komt hij op de ‘varkensrazernij’, een gevoel bekend onder de Gururumba-stam in Australisch Nieuw-Guinea. Is dat een nieuw gevoel? Of een ander woord voor iets wat we al kennen?

Taalfilosofie
Het onopvallende opvallend maken, het associërend onderzoeken en dat alles gepaard met een gezond wantrouwen tegen geïnstitutionaliseerde begrippen: ziedaar de essayist aan het werk. Terloops leert de lezer over de werking of juist de valkuilen van de wetenschap, bijvoorbeeld in het essay over de psychologische associatie (die Freud berucht maakte). In het bestek van een paar bladzijden legt Van Heerden de beginselen van de taalfilosofie uit, volkomen helder en to the point.

Een essayist moet het ook hebben van zijn stijl. Ook dat zit wel snor.

De heiligheid van teksten is een handicap in de uitwisseling van gedachten. Ik heb al eens geschreven dat die uitwisseling eerder lijkt op de uitruil van krijgsgevangenen zoals bij gelegenheid gerealiseerd door het Rode Kruis. Alle betrokkenen willen zo snel mogelijk en liefst ongeschonden hun eigen gedachten terug.

Voordoen
Fascinaties is daarmee een perfect boek voor wie iets te weten wil komen over psychologische mechanismen of wetenschapsfilosofie, zonder zware kost door te moeten ploegen. Maar ook is het een verplichte bundel voor wie zelf wel eens essays schrijft of zou willen schrijven. ‘Je moet het intellectuele getob voordoen’, aldus Van Heerden. Oftewel: van de meester moet je het leren.