Ibn Khaldûn: grondlegger van de moderne geschiedenis
Vier eeuwen nadat het manuscript van Al-Muqaddima van Ibn Khaldûn voor het eerst naar Nederland kwam, is er nu een Nederlandse vertaling verschenen van dit vooruitstrevende werk van de 14e–eeuwse historicus. Heleen Koesen en Djûke Poppinga zijn er in geslaagd om van De Muqaddima een goed leesbare moderne vertaling te maken.
Het is interessant om kennis te maken met dit meesterwerk van Ibn Khaldûn. De schrijver wordt door sommige historici als de grondlegger van de moderne geschiedschrijving gezien, aangezien hij als eerste pleitte voor een grondig onderzoek naar de betrouwbaarheid van bronnen. Ook was hij de eerste die begreep dat geschiedenis meer was dan alleen het verhaal van koningen en generaals, maar ook sociale en economische geschiedschrijving omvatte. Zo bevat De Muqaddima talloze beschrijvingen van de leefomstandigheden van bevolkingsgroepen en economische analyses. Daarmee staat de schrijver ook aan het begin van de sociologie als wetenschap.
Objectieve geschiedschrijving
In De Muqaddima (letterlijk ‘inleiding’) beschreef Ibn Khaldûn zijn visie op wat in zijn ogen een nieuwe wetenschap was: de objectieve geschiedschrijving. De historicus, zo pleit de schrijver, moet feiten objectief beoordelen op waarschijnlijkheid. Iemand die bevooroordeeld is kan nooit een goede geschiedschrijver zijn, omdat hij alleen die informatie zal opmerken en selecteren die aan zijn eigen vooroordelen voldoet. Een ware historicus daarentegen, zo vervolgt de schrijver, is kritisch bij het selecteren van informatie en neemt onwaarschijnlijke of onlogische verhalen niet zomaar voor waar aan.
De Muqaddima vormde een inleiding op Ibn Khaldûn’s eigen historische werk Kitab Al-Ibar (Boek der voorbeelden), waarin hij de geschiedenis van de Berbers en Arabieren in Noord-Afrika optekende. Aan de hand van deze geschiedenis presenteert Ibn Khaldûn zijn theorie van een cyclische opkomst en neergang van cultuur. ‘Dit dient u goed te begrijpen. Het doel van de beschaving is stedelijke cultuur en welvaart, maar zodra dat doel wordt bereikt, treedt het verval in en nadert de ondergang.’ Doordat de stedelingen decadent worden verliezen ze hun oorspronkelijke kracht en onderlinge solidariteit, waarna ze hun macht verliezen aan groepen die nog aan het begin van de cyclus staan.
Essaybundel
Tegelijk met De Muqaddima verscheen de bundel Ibn Khaldûn en zijn wereld, met daarin essays van verschillende wetenschappers, die ingaan op de betekenis en reikwijdte van het werk van Ibn Khaldûn.
Een van de essays vertelt het verhaal van hoe de eerste manuscripten van Ibn Khaldûn in Nederland terechtkwamen. Zo bracht in 1629 de Leidse wetenschapper Golius een enorme hoeveelheid Arabische boeken mee uit Istanbul. ‘Zijn schat aan Oosterse kennis werd zelfs door Constantijn Huygens in een gedicht vergeleken met de, ook in 1629, door Piet Hein op de Spanjaarden buitgemaakte zilvervloot,’ schrijft Jan Just Witkam in zijn bijdrage aan Ibn Khaldûn en zijn wereld. Hoewel De Muqaddima een van de boeken was die Golius meenam naar Leiden, werd het belang van het werk in die tijd nog niet herkend.
Het duurde nog tot de 19e eeuw voordat het werk van Ibn Khaldûn echt door historici werd gewaardeerd om het vernieuwende karakter. Toen 19e–eeuwse wetenschappers begonnen met het ontwikkelen van de methoden van de sociologie en de geschiedschrijving zagen ze in Ibn Khaldûn een voorloper van hun eigen inspanningen. Ze bewonderden de nauwkeurigheid van zijn onderzoek naar historische ontwikkelingen en zijn theorie van geschiedschrijving en kritische analyse van bronnen. De Britse historicus Arnold J. Toynbee noemde De Muqaddima zelfs ‘a philosophy of history which is undoubtedly the greatest work of its kind that has ever yet been created by any mind in any time or place‘.
