Bavilski is een groot verteller

De aardappeleters vertelt het verhaal van Lidia Albertovna, museumsuppoost in het Viktor Novitsjkov-museum in Tsjerdatsjinsk, een plaats aan de voet van de Oeralgebergte. Dit museum is vooral bekend vanwege het feit dat het een voorstudie van Vincent van Goghs De aardappeleters in zijn bezit heeft. Om die reden doet de grote internationale tentoonstelling van Van Gogh in de roman ook deze stad in Rusland aan. Lidia is een van de uitverkorenen die in de prestigieuze tentoonstelling als suppoost mogen optreden. Het werk van de Nederlandse schilder kan Lidia echter niet echt bekoren. Liever zit ze op wacht bij de Hollandse meesters uit de zestiende eeuw, met hun kleine landschapschilderijen.

Weinig opwindend

Lidia’s leven thuis is net als haar werk weinig opwindend. Haar man, een componist, werkt eigenlijk nauwelijks en sluit zich meestal op in zijn mottige kamer, terwijl hun zoon Artjom vooral veel bij vrienden is. Mede daarom bevalt de aandacht van Danila, een vriend van Artjom, Lidia wel. De oudere vrouw en de jongeman beginnen een verhouding. Lidia laat zich meeslepen in deze vreemde, maar passionele relatie. De komst van de internationale tentoonstelling van Van Gogh brengt voor Lidia echter nog meer verrassingen dan alleen de bijzondere, zintuiglijke ervaringen die ze heeft bij het aanschouwen van de schilderijen:

En daar had je weer hetzelfde: ook op dit schilderij had de realiteit onzichtbare tektonische verschuivingen, breuken ondergaan, ze leek geknakt en verwrongen. Alsof er een zo’n hevige pijn in was samengebald dat het je duizelde en er tegelijkertijd allerakeligste sensaties werden opgeroepen: misselijkheid, braakneigingen, hevige dronkenschap, menstruatiekampen. Waar was zo’n monsterlijke zelfkwelling nou voor nodig? […] Lidia Albertovna was een flauwte nabij.

Postmodernisme

De laatste jaren is er in Rusland het een en ander met het postmodernisme geëxperimenteerd, met het werk van Vladimir Sorokin als bekendste en meest controversiële voorbeeld. In het werk van Bavilski heeft dit ook zo zijn sporen nagelaten. Zo benadrukt hij herhaaldelijk dat zijn boek een fictioneel product is. Hierdoor wordt de lezer ’teruggeworpen’ op de werkelijkheid buiten de roman, waardoor de magie dreigt te verdwijnen. Verder staan in het boek enkele op zichzelf staande hoofdstukken waarvan de schrijver zelf zegt dat ze niet per se gelezen hoeven te worden. Deze hoofdstukken bestaan uit korte zinnen en associaties. Het zijn antwoorden op een soort quasi existentiële vragen: wat intrigeert een mens, of waar beleef je plezier aan? Soms is het grappig of serieus, een andere keer herkenbaar, zoals wanneer er uiteen wordt gezet dat je mensen altijd in twee groepen kunt indelen:

In verstokte Pepsi-drinkers en Coca-Cola-drinkers (dat zijn de meeste). Pepsi is wel beter. En verliest daardoor afzetmarkten.

In wie geboren is en wie niet.

In wie eerder doodgaat dan ik, en wie later.

Die hun zelfbevestiging vinden ten koste van zichzelf of ten koste van anderen.

Er zijn er die na de wc hun handen niet wassen (en die dat wel vóór de wc doen). Er zijn mensen die nooit hun gezicht wassen.

In hen die alleen donkere (liefst zwarte) katoenen sokken dragen, en in hen die het niks kan schelen hoe hun voeten eruit zien.

In zangers en dansers (mensen van het woord en mensen van het beeldend denken).

De positie van deze op zichzelf staande hoofdstukken binnen het verhaal is niet altijd even duidelijk. Soms vormen ze een illustratie van het hoofdstuk dat er aan voorafging. Als Lidia bijvoorbeeld dreigt in te storten door een vervelende ontdekking, worden in het hoofdstuk wat erop volgt verschillende manieren besproken om zelfmoord te plegen. Het hoofdstuk is een interpretatie van Lidia’s gevoelens, zij het op een nogal wrange manier. Een andere keer lijken de op zichzelf staande hoofdstukken gedachten weer te geven van een ander personage die zich niet in het verhaal van Lidia bevindt, maar op een ander fictioneel niveau. In feite ontwikkelen zich in De aardappeleters twee verhaaldimensies: de belevenissen van Lidia en de dagboekaantekeningen of hersenspinsels van een onbekende derde, een metatekst. De onbekende maakt lijstjes van dingen die hij belangrijk vindt, waardoor je hem, ondanks zijn beperkte rol in het verhaal, wel steeds beter leert kennen.

Groot verteller

In deze roman doet het er niet precies toe wat er precies gebeurd is of hoe het verhaal afloopt. Er is wel een climax, maar de climax vormt niet het hoogtepunt van de roman. Het is eerder een gevolg van andere vreemde gebeurtenissen, waarin Bavilski de lezer meesleept. Soms waan je je in Misdaad en straf door de overeenkomsten tussen de vreemde Danila en de warrige Raskolnikov. Een andere keer verbaas je je over de combinatie van de poëtische omschrijving van de afschuw voor het werk van Van Gogh, én de liefde voor kunst die er uitspreekt, evenals de eerbied voor de kracht van een kunstwerk. De aardappeleters is een tragikomisch verhaal vol citaten van Russische dichters, grappige personages en treurige ontwikkelingen. Bavilski is een groot verteller.