Prachtige geschiedenis

Een door een Belg geschreven boek over de geschiedenis van Congo, de voormalige Belgische kolonie, kan niet anders dan een eurocentrisch perspectief hanteren: zowel door de Europese blik van de schrijver, als door het bijna volledige gebrek aan geschreven Congolese bronnen. Van Reybrouck was zich van deze moeilijkheid bewust, maar heeft het op knappe wijze weten af te zwakken door in zijn hele verhaal interviews met contemporaine Congolezen te verwerken.

Kolonisatie – onafhankelijkheid
Mede dankzij de interviews kleurt de microgeschiedenis dit boek: Congolese mijnwerkers, handelaren, politici, rebellenleiders en kindsoldaten verwoorden de speciale schoonheid en gruwel van hun land. De wonderlijkste persoon die Van Reybrouck sprak is zonder twijfel Etienne Nkasi (de man die op de omslag van het boek staat). Het interview met hem begon als volgt:

De werken in zijn streek begonnen in 1895. ‘Ik was toen 12, 15 jaar oud,’ zei hij.
‘Papa Nkasi…’
‘Oui?’ Telkens als ik hem aansprak, keek hij enigszins verstrooid op, als was hij vergeten dat hij bezoek had.

Van Reybrouck stelt vast dat Nkasi’s herinneringen aan de jaren 1890 allemaal feitelijk correct zijn: met eigen ogen heeft hij nog de medewerkers van Stanley (de beroemde ontdekkingsreiziger die dokter Livingstone in de jungle terugvond) gezien.

Stanley zette missieposten op in dienst van de Belgische koning Leopold II, die vanaf 1885 Congo tot zijn privé-bezit mocht rekenen. Na wanbeheer nam de Belgische staat het land in 1908 van hem over. Na de Tweede Wereldoorlog groeide het verzet tegen het paternalistische kolonialisme gestaag. Toch kwam de onafhankelijkheid in 1960 plotseling. Zonder gedegen voorbereiding was Congo ineens een onafhankelijke democratische staat. Tot 1965 kende Congo zes verschillende regeringsleiders, waarna de dictator Mobutu het land tot 1997 in een ijzeren, en op alle gebieden desastreuze greep zou houden. Eerst Kabila père en later Kabila fils (de huidige president) volgden hem op, maar geen van beiden wist de sinds 1994 gaande, chaotische burgeroorlog te stoppen. Naar schatting zijn er door directe of indirecte gevolgen van de Congolese Burgeroorlog inmiddels 5,4 miljoen mensen gestorven.

Bijzonder land
Congo is een bijzonder land. Het wordt ook wel aangeduid als ‘het geologische schandaal’, omdat het vele bijzondere grondstoffen bezit, waaronder uranium, kobalt en coltan. De eerste twee zijn essentieel voor de productie van de atoombom, de derde is dat voor elektronica van gsm tot laptop. Een zwakke staat in combinatie met een overvloed aan grondstoffen is in de wereldgeschiedenis altijd een zeker recept voor binnenlandse ellende gebleken; helaas ook in het geval van Congo, waar buitenlandse mogendheden van de grondstoffen profiteerden en het land zelf er enkel corruptie aan overhield.

Maar de Congolese geschiedenis heeft ook vrolijkere kanten. Het is het land waar de ‘rumble in the jungle’ werd georganiseerd, de beroemde bokswedstrijd tussen Mohammed Ali en George Foreman, die het land maandenlang in zijn ban hield. En het is het land van de muziek, van de ‘Indépendance cha cha’ tot de Congolese rumba.

Het ideale geschiedenisboek

Congo. Een geschiedenis benadert het niveau van het ideale geschiedenisboek: het is spannend, van hoge literaire kwaliteit, historisch accuraat en Van Reybrouck onthoudt zich van gemakkelijke morele oordelen. Het boek heeft een duidelijke structuur waarin ieder hoofdstuk ongeveer een decennium beslaat, maar daarbinnen schiet Van Reybrouck in de chronologie heen en weer (in zijn eigen woorden: ‘Uitzoomen. Wegtrekken. Opnieuw kadreren. Nieuwe focus.’). Hiermee bezigt hij niet alleen beeldende en verrassende geschiedkunde en journalistiek, maar weet hij ook op heldere wijze historische oorzaak en gevolg te verbinden en te verduidelijken. Inderdaad doet zijn boek soms denken aan een prachtig gefilmde historische documentaire, compleet met ’talking heads’, couleur locale en beelden van de stand van Congo anno 2010.