Het drama van het miskende kind

Daniel kan niet leren. Alles wat je er via het ene oor in stopt, stroomt er aan de andere kant weer uit. Hij doet er een jaar over om de letter a te onthouden. Hij brengt de erbarmelijkste cijfers mee naar huis en in zijn rapporten staat de afkeuring van zijn meesters te lezen. Haat en de behoefte om aardig gevonden te worden, houden hem vanaf zijn eerste slechte cijfers in de greep. Daniel begint listen te bedenken en ontwikkelt een heimelijk genoegen in het bang maken van diegene voor wie hij zelf bang is. De basis voor een criminele toekomst is gelegd.

Toewijding

Maar waarom is Daniel zo slecht op school? In zijn omgeving zijn op het eerste gezicht geen factoren aan te wijzen die zijn abominabele leerprestaties kunnen verklaren. Daniel groeit op in een liefhebbend ambtenarengezin zonder conflicten. Zijn ouders zijn niet gescheiden en hebben geen psychische klachten. Ze zijn niet aan de drank en in zijn familie komen geen erfelijke afwijkingen voor. Ze hebben boeken thuis en zijn drie broers doorlopen de middelbare school zonder problemen. Een verklaring zou kunnen zijn dat Daniel toen hij zes jaar oud was in Djibouti in een openbare vuilstortplaats is gevallen. Hij liep een ontsteking op en kreeg nog maandenlang penicillineprikken. Sindsdien is hij overal bang van. Maar een verklaring voor een probleem biedt nog geen oplossing.

Ondanks jarenlange pijn en frustratie slaagt Daniel erin om zijn diploma te halen. Door de passie en toewijding van vier bijzondere leraren lukt het hem om zijn zelfvertrouwen terug te winnen en zijn school af te maken. Uiteindelijk wordt hij zelf leraar en besluit hij zijn leerlingen op dezelfde onconventionele manier en met dezelfde toewijding te onderwijzen als de eigengereide docenten die hem destijds uit het slop wisten te trekken.

Maatschappijkritiek

Pennac weerhoudt zich in Schoolpijn niet van een flinke dosis maatschappijkritiek. Zijn roman maakt pijnlijk duidelijk hoe docenten angst en onzekerheid voeden en in stand houden. Het huidige schoolsysteem zou te veel geënt zijn op het geven van straf en het oproepen van schaamte. Hierdoor blijft een leerling gevangen in zijn eigen zelfbeeld. Het is een selffulfilling prophecy. Zolang je maar vaak genoeg roept dat iemand iets niet kan, gaat hij er zelf ook in geloven.

Door de filosofische bespiegelingen over het onderwijs en de maatschappelijke ontwikkelingen in het algemeen heeft het verhaal soms meer weg van een essay dan van een roman. Toch maakt de actualiteit van het onderwerp het verhaal interessant om te lezen. In een tijd waarin velen het vmbo zien als ‘het afvoerputje van de maatschappelijk mislukten’ is Pennac een mooi voorbeeld van iemand met wie het wel ‘goed’ is gekomen. Het thema dat dan ook als een rode draad door het boek ligt verweven is de vraag wat een mens tot misdaad drijft en hoe je kan voorkomen dat de school een broedplaats wordt voor criminaliteit.

Stigmatisering

Hoe creëer je kansen voor hen die door bijna iedereen zijn opgegeven? Wat is het effect van stigmatisering op de ontwikkeling van een individu? Hoe zorgen we dat we het laatste restje zelfrespect van moeilijke leerlingen niet verder de vernieling indrukken? De sleutel ligt in het schenken van aandacht en zelfvertrouwen. Alleen zo haal je eruit wat erin zit. Daarmee verkondigt het boek een soortgelijke boodschap als het televisieprogramma De School van Prem.

Maar vragen we soms niet ook te veel van kinderen? In Schoolpijn vergelijkt Pennac de schoolklas met een orkest. Ieder kind speelt zijn eigen instrument. Sommige erven de eerste viool, anderen de triangel, maar beiden kunnen de muziek leren kennen. Waar het om gaat is dat je de musici leert kennen en harmonie weet te vinden. Het probleem is dat veel leraren het nationaal orkest willen dirigeren en niet de plaatselijke fanfare.

Schoolpijn is een hoopvol, maar ook confronterend boek, vol persoonlijke herinneringen aan de frustraties uit Pennac’s eigen schooltijd. Toch blijf je als lezer achter met het ongemakkelijke gevoel dat je pas echt meetelt als je daadwerkelijk iets bereikt hebt in het leven.