Een nimmer eindigende zoektocht

De opvatting dat enkel gelovigen werkelijk tot de essentie van Bachs composities door kunnen dringen is er een die gelukkig voor een groot deel achter ons ligt. Waarom zou iemand die van God noch gebod weet niet van Bachs muziek kunnen genieten? Vele luisteraars worden ontroerd tijdens het luisteren naar de eeuwenoude muziek. Zie alleen al het aantal mensen dat jaarlijks door Bachs Passies wordt gegrepen en nooit meer losgelaten. Echter, wie enkel de cantateteksten bestudeert zal vermoedelijk niet tot tranen toe geroerd worden. Is het dan alleen de muziek die beklijft of bestaat er wel degelijk de mogelijkheid iets uit deze teksten te destilleren?

Worsteling
Wie de vraag stelt moet hem beantwoorden en wie zou dit beter kunnen dan de man die veertig jaar lang de Bachcantatediensten in de Rotterdamse Laurenskerk leidde: Barend Schuurman. Ook Schuurman worstelde met de teksten. Zoals hij het zelf omschrijft bewogen deze zich voor hem tussen ‘vrome onzin’ en ‘dit kan niemand meer serieus nemen’. Enkel de muziek het werk laten doen was geen alternatief en dus begon dit project om de libretto’s te duiden. Dat resulteerde in dit prachtig vormgegeven boek. ‘Deels om de teksten vanuit de traditie te kunnen begrijpen, maar ook om van daaruit lijnen te trekken naar de huidige tijd.’

Schuurman beantwoordt de vraag wat toch aan te vangen met deze religieus doorspekte teksten door gebruik te maken van een zeer gestructureerde opbouw. In het eerste deel behandelt hij een aantal cantates voor alle zondagen van het jaar en die voor speciale gelegenheden. Was Bach een groot pedagoog, ook Schuurman weet met zijn heldere schrijfstijl, intelligente uitleg en verrassende verbanden de taal die ons soms zo onbegrijpelijk in de oren klinkt inzichtelijk te maken. Mooi is hoe hij latere literatuur bij zijn toelichtingen gebruikt. Zoals bij de cantate Meine Seufzer, meine Tränen, waarin hij betoogt dat de ‘bittere drank’, genoemd in het vierde recitatief, beeldspraak is voor het uitblijven van de bruidegom. Van de bruiloft. Om vervolgens een gedicht van Gerard Reve te citeren: ‘Dat Koninkrijk van U, weet U wel, wordt dat nog wat?’

Lijnen trekken
Om een lijn naar het heden te trekken moet er een verleden zijn. Schuurman schetst een uitgebreid beeld van de achttiende-eeuwse mens en maatschappij. Bach woonde en werkte in twee strikt gescheiden en onverzoenbare werelden, de wereld van God en die van de mensen. Het leven op aarde dat slechts  grond had als voorbereiding op het eeuwige. Een pessimistisch mens- en wereldbeeld dat ook in de libretto’s tot uiting komt. Langzaamaan verbrokkelt dit wereldbeeld en belanden we in de geseculariseerde tijd. Al vroeg in de twintigste eeuw formuleert Albert Schweitzer (theoloog, filosoof) een visie op het vraagstuk hoe om te gaan met de teksten:

Bach is zo groot, dat hij de zwakke positie die de tekst ten opzichte van de muziek inneemt ophief. Bach inspireert de teksten en niet andersom. (…) De teksten blijven steken in het onvermogen, maar Bach en zijn muziek brengen ze op een hoger plan.

Zoektocht
Aan de hand van vier thema’s (God, mens en wereld, leven en dood, Jezus) die de basis voor iedere geestelijke cantate vormen, beschrijft Schuurman de traditionele geloofsvoorstellingen, maar dan vanuit een ander perspectief. Hij haalt schrijvers, dichters en filosofen aan om tot dit andere perspectief te komen. Bij het thema Jezus voert hij een gedicht van J.W. Schulte Nordholt op, Een joodse man uit het jaar nul. Jezus als mens, een rebel. Daarnaast gebruikt hij de Duitse filosoof Karl Jaspers om duidelijk te maken dat er ook in deze tijd twee werelden zijn: enerzijds de feiten (Jezus als historisch figuur) en anderzijds ‘hoe iets voor mij is’. Bij die individuele zoektocht naar hoe iets voor mij is, kunnen we ons laten inspireren door de werkelijkheid van kunstenaars waaruit dan een andere Jezus opstaat. Schuurman roept ons op ook zelf op zoek te gaan en Bachs teksten van hun dogmatische obsessie te ontdoen. Te zoeken naar een nieuwe betekenis, langs de weg van schrijven, denken en discussie. Op verdieping en verrijking van het leven!