Verloren in een veelheid van stemmen

Praying Mantis gaat over Cupido Cockroach oftewel Kupido Kakkerlak in het Zuid-Afrika van de achttiende eeuw. Kupido wordt geboren als lid van de Khoi-stam en groeit op met hun gebruiken en hun god Heitsi-Ebib. Zijn moeder is een slavin van een blanke familie. Kupido groeit uit tot de grootste leugenaar en alcoholist, maar ook de beste jager van zijn streek. Wanneer hij de zeep makende Anna ontmoet en in contact komt met christelijke zendelingen, en dan in het bijzonder met de Nederlandse geestelijke Johannes van der Kemp, wendt hij zich tot het christendom en wordt hij de eerste Khoi- of Hottentot-geestelijke van de Kaap. Wat volgt is zijn worsteling om het blanke geloof uit te dragen. Uiteindelijk krijgt hij een afgezonderd stuk land onder zijn beheer in het noord-westen van de Kaap. Daar begint de werkelijke test van zijn geloof. Een voor een verdwijnen de leden van zijn gemeenschap tot zelfs zijn tweede jonge vrouw en zijn kinderen hem achterlaten in de woestijnachtige omgeving.

Bidsprinkhaan

Brink weet heel goed de tragiek van het zwarte leven onder blanke heerschappij te verbeelden. Kupido krijgt niet alleen te maken met de letterlijke lichamelijke overheersing door de ‘Baas’, hij raakt ook geestelijk in de ban van het christendom, oorspronkelijk een blank geloof. Hij legt daarvoor zijn oude geloof naast zich neer – sterker nog, hij keert zich er faliekant tegen: Kupido is een man van alles of niets. Hij is als de sprinkhaan die hij voor het eerst zag toen hij een jongen was, een insect dat doordat hij rechtop zat leek te bidden. Op deze metafoor heeft Brink de titel en de moraal van zijn roman gebaseerd: Kupido is een insect dat verloren gaat in de weidsheid van het Afrikaanse continent, hij blijft bidden tot God en wacht op een antwoord. Zelfs in de uithoek van Afrika waar hij tenslotte wordt gestationeerd blijft hij bidden. Het is een mooie metafoor. Men heeft vaak de neiging de belangrijkheid en schoonheid van kleine dingen te onderschatten. Als een biddend insect gaat Kupido op in de veelheid van stemmen van de bevolking; zijn stem wordt nauwelijks gehoord. Niet door de blanken, omdat het voor hen geen blanke stem is, maar ook niet voor de inheemse bevolking, omdat de stem in hun ogen juist wél blank is. Het is niet verwonderlijk dat Kupido elke keer als hij de bidsprinkhaan op zijn weg tegenkomt, dit beschouwt als een slecht teken: het is een confrontatie met zijn eigen onvermogen de mensen te bereiken.

Legende

Brink heeft zijn verhaal gebaseerd op de levensloop van de echte Kupido Kakkerlak. Om zijn legende eer aan te doen heeft hij de roman gegoten in een magisch-realistisch jasje. Als lezer worden we meegesleept door de magie van Afrika, door zijn natuur, zijn goden en het gevoel dat alles met alles verbonden is. We kijken samen met Kupido uit naar de adelaar die zal verschijnen als het tijd wordt voor hem om verder te trekken. We kijken naar de geest in de spiegel die verdacht veel op hem lijkt en die hem beschermt. We zien hoe Kupido sterren uit de lucht plukt en hoe er vuurwerk wordt gemaakt in de nacht wanneer hij de zeep makende Anna ontmoet. Praying Mantis is ook een eerbetoon aan Afrika en zijn geschiedenis. Het verhaalt over de blanke overheersing op een indirecte maar indringende manier. Het is tevens de geschiedenis van een persoonlijke reis: de zoektocht van een Hottentotman die zich bekeert tot het christendom en die tot het einde van de aarde gaat met zijn evangelie. Tot hij schrijft met zijn bloed omdat de inkt op is, en hij één enkele bijbelpagina leest. De woorden heeft hij letterlijk tot zich genomen; ze hebben zijn honger vooralsnog niet kunnen stillen.

Kupido wordt een dienaar van God, maar voor de zendeling James Read blijkt het leven op de Kaap te moeilijk. Hij vervalt in ‘zondig’ gedrag en verlaat de Kerk. Met respect denkt hij terug aan Kupido, met wie hij jarenlang samenwerkte om onder meer een onderzoek in te stellen naar de (mis-)behandeling van de Hottentots door blanke kolonisten. Dit onderzoek stuit op het nodige verzet, en het wordt nooit afgerond. Met Praying Mantis stelt André Brink kritische vragen met betrekking tot de geschiedenis van Zuid-Afrika. Het is een boek vol symboliek, en dat is zowel zijn kracht als zijn zwakte. De abstracte, bovennatuurlijke Kupido zorgt ervoor dat je je als lezer niet echt in hem kunt verplaatsen, en omdat er weinig tot geen andere personages zijn heeft dit tot gevolg dat je als lezer toeschouwt in plaats van meeleeft. De enige die echt tot leven komt is de geestelijke James Read, al is het alleen maar omdat Kupido ook voor hem een mysterie blijft. Zijn verhaal blijft echter beperkt tot het tweede deel van de roman. Voor degenen die overgevoelig zijn voor verhalen met een moraal en wiens haren overeind gaan staan van overduidelijke symboliek is Praying Mantis misschien niet het meest geschikte boek.

Opnieuw leren dromen

Alle andere lezers kunnen de roman beschouwen als herinnering aan de Hottentot-bevolking en aan al die plaatsen van weleer die nooit meer worden genoemd. Plaatsen zoals Sandkraal en Hannekuil, Moordhoeksberge en Gans Fontein, Wagendrift en Blomfonteinsberge. Uiteindelijk is de waarheid misschien juist niet in boeken te vinden, zo ondervindt Kupido. Zo denkt hij op het randje van de aarde terug aan de verhalen van zijn eerste vrouw Anna, en aan haar woorden: “Everything you see around you, every person and stone and animal and moon and stars, began as a dream. Which means that it is in your power also to change everything in this world, just by dreaming it.” Nu moet hij opnieuw leren dromen en zo zijn einde veranderen in een nieuw begin – net zoals de bidsprinkhaan zichzelf ontstijgt door te springen naar een nieuwe plek.