IDFA 2014 keert de lens naar de media. Het themaprogramma ‘Of Media and Men’ bestaat uit zeven documentaires die de relatie tussen media en macht onderzoeken. Het zijn stuk voor stuk spannende, relevante films, die een mooi overzicht geven van de veranderende machtsverhoudingen in de loop der tijd. Verhoudingsgewijs legt het programma hooguit erg veel nadruk op de Verenigde Staten, weliswaar de bakermat van veel online ontwikkelingen, maar bepaald niet het enige land waar de media onder druk staan.
Silenced
James Spione • USA, 2014
3 sterren

Mooi aan het themaprogramma ‘Of Media and Men’ is dat sommige mensen in meer dan één film hun opwachting maken. Advocaat Jesselyn Radack bijvoorbeeld, die zich zeer actief inzet voor klokkenluiders, duikt zowel op in CITIZENFOUR als in Silenced.

De documentaire van James Spione (what’s in a name?) laat zien hoe er in de Verenigde Staten wordt omgesprongen met klokkenluiders. In Nederland kun je je geknakte carrière in een caravan voortzetten, onder Barack Obama verdwijn je met een beetje pech dertig maanden in de gevangenis. Schrijnende verhalen zijn het, over moedige mensen wiens leven werd geruïneerd omdat ze vonden dat de waarheid een groter belang diende dan hun geheimhoudingsplicht. Spione mixt de verhalen van John Kiriakou (ex-CIA), Thomas Rake (ex-NSA) en Jesselyn Raddack (voormalig ethisch consultant voor het Amerikaanse Ministerie van Justitie). Deels nagespeeld in zwart wit, deels verteld door de betrokkenen, vervlecht hij drie gecompliceerde levens, die zich niet makkelijk laten navertellen. Dat maakt Silenced soms ingewikkeld. Misschien was het een betere keuze geweest om ze achter elkaar te zetten. Het had nog steeds een fascinerende, afschuwwekkende film opgeleverd.

Burgers die de FBI onderzoeken

1971
Johanna Hamilton • USA, 2014
4 sterren

Wie dacht dat Snowden de eerste is die de geheimen van de NSA verspreidt, doet er goed aan om 1971 te bekijken. Tijdens het eerste beroemde gevecht tussen Mohammed Ali en Joe Frazier in 1971, breekt een groepje jonge idealisten in een plaatselijk kantoor van de FBI in het plaatsje Media (nogmaals, what’s in a name?). Ze noemen zichzelf The Citizen’s Commission to Investigate the FBI en zijn erop uit om te bewijzen dat de FBI zichzelf te veel macht toe-eigent. Uit de documenten die de groep ontvreemt, blijkt dat de FBI werkelijke alle ‘links radicalen’ bespioneert, van militante zwarte activisten tot onschuldige vrouwenpraatgroepen. De kranten worstelen met een dilemma: moeten ze informatie uit gestolen bronnen publiceren?

Voor het eerst blikken de betrokkenen terug op hun diefstal. Nooit zijn ze gearresteerd, maar nu doen ze hun verhaal. 1971 bevat een prachtige boodschap. De film suggereert dat de lijst met verdachten domweg te lang was, omdat de FBI alles en iedereen in de gaten hield. Je kunt je afvragen of het rücksichloss vergaren van data door de NSA effectiever is. In ieder geval waren de hoofdrolspelers van 1971 bereid een leven in de gevangenis door te brengen, ‘want als je alleen kiest voor wat veilig is, dan winnen zij’. Het levert een vrolijk en ontroerend portret op. Alleen de keuze voor de titel is onbegrijpelijk, zeker voor niet-Amerikanen. ‘The Citizen’s Commission to Investigate the FBI’ spreekt toch al veel meer tot de verbeelding?

De veldslag om het internet

The Newsroom: Off the Record
Mikala Krogh • Denemarken, 2014
4 sterren

Dat er buiten de Verenigde Staten ook van alles aan de hand is in de media, laat het Deense The Newsroom: Off the Record zien. De fly on the wall– aanpak van Mikala Krogh is een verademing, met name omdat de talking heads hier achterwege blijven. Onderwerp is Ekstra Bladet, een Deense tabloidkrant die met moeite het hoofd boven water houdt. Krogh brengt mooi in beeld hoe de verkoopcijfers kelderen, terwijl de redactie van alles verzint om de strijd met dat vermaledijde internet aan te gaan. Hoofdredacteur Poul Madsen bedenkt een actiecampagne rondom twee Deense gijzelaars die al ruim een jaar worden vastgehouden in Somalië. Zogenaamd uit zorg, maar natuurlijk vooral om de dalende lijn van de verkoopcijfers te keren. Ondanks protesten van de familie, die vreest dat de onderhandelingen gevaar zullen lopen, publiceert Ekstra dagelijks updates over de gijzelaars. Langzamerhand wordt echter duidelijk dat de bronnen van de krant onbetrouwbaar zijn.

Het is fantastisch dat Madsen de documentairemaakster toeliet op de redactie, ook op de moeilijke momenten. De prachtig geanimeerde statistieken en tussentitels leggen de neergang van de krant onomwonden vast. Ook knap is hoe tweets onopvallend een functie vervullen op het verhaal. Nieuw is het onderwerp niet: de klassieker ‘Page One: Inside The New York Post’ behandelde ruwweg hetzelfde dilemma’s. Wel is het prettig om eens een Europees perspectief te zien. Daarnaast is The Newsroom zonder meer de meest dynamische en best vormgegeven documentaire binnen het themaprogramma ‘Of Media and Men’.

Gefictionaliseerd en vervormd levensverhaal

CAPTIVATED: The Trials of Pamela Smart
Jeremiah Zagar • USA/ Verenigd Koninkrijk, 2014
3 sterren

CAPTIVATED: The Trials of Pamela Smart is nauwelijks vijf minuten bezig of de kijker beseft met een schok van herkenning dat hij naar To Die For zit te kijken. In de fictiefilm uit 1995 van Gus van Sant speelt Nicole Kidman een nietsontziende blondine, die bereid is haar echtgenoot uit de weg te laten ruimen om beroemd te worden. Nooit geweten dat de film gebaseerd is op het ongelofelijke levensverhaal van Pamela Smart. Het blijkt niet de enige fictionalisering van haar leven: de film is gebaseerd op een roman over dezelfde zaak en In 1991 speelde Helen Hunt ook al Pamela Smart in ‘Murder in New Hampshire: The Pamela Wojas Smart Story’. Het gegeven is dan ook sappig: een lerares verleidt haar minderjarige leerling om haar echtgenoot om zeep te helpen.

Alleen toont CAPTIVATED: The Trials of Pamela Smart overtuigend aan dat de waarheid minder rechtlijnig is dan alle fictionaliseringen doen vermoeden. Vanaf het eerste begin staat de zaak onder grote belangstelling van de media, zozeer zelfs dat de betrouwbaarheid van de rechtszaak tegen Pamela Smart in gevaar komt. Er zijn simpelweg geen juryleden te vinden die onbevooroordeeld tegenover haar staan. Ze eindigt levenslang in de gevangenis voor een moord waarvoor ze misschien nooit opdracht heeft gegeven. CAPTIVATED biedt geen definitief antwoord van wat er dan wèl heeft plaatsgevonden, maar, zo waarschuwt regisseur Jeremiah Zagar, een nieuwe exploitatie van Smarts ongelofelijke verhaal. Dat ook zijn versie een geregisseerde versie is, benadrukt hij door de documentairebeelden in beeld te brengen op televisies in lege woonruimtes en zaaltjes, die samen een soort blauwdruk van de Amerikaanse huiskamer vormen. Deze exploitatie doet Smart echter meer recht. Tegelijkertijd laat hij zien hoe alle betrokkenen beïnvloed zijn door wat ze lazen, zagen en hoorden. Zelfs Smart zelf verzucht: “Kun je je voorstellen wat een fantastische televisiebeelden het oplevert als ik word vrijgelaten?” Het is onmogelijk te zeggen waar de realiteit ophoudt en de regie het overneemt.

Ten slotte is het nog interessant om je af te vragen of CITIZENFOUR, 1971 en The Newsroom er anders hadden uitgezien als ze niet door een vrouw, maar door een man waren geregisseerd (in het geval van CITIZENFOUR was het hele filmteam zelfs vrouwelijk). Het themaprogramma ‘The Female Gaze’ suggereert min of meer zoiets, door de rol van vrouwen in documentaires onder de loep te nemen. Het is in ieder geval niet te raden welke films uit ‘Of Media and Men’ door vrouwen zijn gemaakt.