Gortdroog existentialisme

Roy Andersson debuteerde in 1970 met de speelfilm A Swedish Love Story (En kärlekshistoria), in 1975 gevolgd door Giliap. Zijn doorbraak kwam pas in 2000 met Songs from the Second Floor (Sånger från andra våningen) en zijn laatste film is You, the Living (Du levande, 2007). Tussen deze lange films door heeft hij twee korte films gemaakt, die beide op de dvd-box zijn verschenen: Something Happened (Någonting har hänt) uit 1987 en World of Glory (Härlig är jorden) uit 1991, waarvan de eerste handelt over de mythen rondom AIDS. Het leeuwendeel van zijn carrière bestaat echter uit het maken van reclamefilmpjes, meer dan vierhonderd in totaal.

Statische shots

De speelfilms zijn op te delen in twee categorieën, die beide, met een tussenruimte van een kwart eeuw, een decennium beslaan. De eerste twee films uit respectievelijk 1970 en 1975 kenmerken zich door een verhaallijn opgebouwd rond enkele thema’s, die op een conventionele manier wordt getoond. Hier en daar is een lichte hint terug te vinden van de stijl die Andersson in zijn laatste twee films laat zien, uit respectievelijk 2000 en 2007. Meer nog dan de eerste twee films lijken de laatste twee sterk op elkaar, alsof het één film is, opgedeeld in tweeën. Ondanks het zeer eigenzinnige karakter van Songs from the Second Floor en You, the Living grijpt de laatste op zijn beurt terug naar enkele elementen die in Giliap (helaas geen onderdeel van de box) aanwezig zijn, zoals het veelvuldig aanwezig zijn van koperen blaasinstrumenten. Opvallend aan alle films van Andersson is dat hij doorgaans gebruik maakt van amateuracteurs, die niet zelden recht in de camera kijken. Hiermee breekt de regisseur met een belangrijke filmregel. In zijn latere films kenmerkt zijn stijl zich door statische shots, met prachtig kleur- en lichtgebruik.

De korte films, World of Glory en Something Happened, kenmerken zich beide door een tableaustijl, die Andersson in zijn latere speelfilms consequent doorzet. World of Glory opent met een verwijzing naar nazi-gruweldaden, ook iets dat in zijn latere langspeelfilms terugkomt. Naar eigen zeggen heeft hij deze scènes in zijn films verwerkt omdat hij sinds zijn jonge jaren wordt achtervolgd door het idee dat beschaafde mensen tot zulke wreedheden in staat zijn. Na de openingsscène wordt de film verteld door een makelaar, die in korte fragmenten zijn leven aan ons toont. De soms gortdroge stijl is in deze korte film nog in ontwikkeling. Later grossiert Andersson hierin, met name in Songs from the Second Floor. Something Happened kan gezien worden als een mockumentary over AIDS. Met korte schetsen en wat feitenonderzoek wordt het ontstaan en AIDS-preventie onder de loep genomen. Hierin wordt de zwarte humor niet geschuwd: het ontstaan van de ziekte wordt gepresenteerd door een professor, die met hilarische lichaamstaal laat zien hoe de ziekte volgens hem bij mensen is overgedragen toen een neger werd gebeten door een meerkat.

Realistische insteek

A Swedish Love Story, Anderssons debuut, onderscheidt zich van de andere films door zijn veel conventionelere aanpak. Het verhaal vertelt over een ontluikende liefde tussen twee tieners. Met de nodige tegenslagen komen zij uiteindelijk tot elkaar en leren ook hun ouders elkaar kennen, wat tot een bizar en grimmig slot leidt. De film laat het Zweden van begin jaren zeventig zien door de ogen van mensen uit verschillende sociale klassen. Deze veel realistischere insteek verschilt van de meer surrealistische en absurdistische verteltrant van zijn latere films. Desondanks wordt ook deze film gedragen door een existentialistische onderlaag.

In Songs from the Second Floor presenteerde Andersson zijn eigenzinnige volwassen stijl, waarmee hij zichzelf internationaal op de kaart zette. Alle elementen uit zijn eerdere films, zoals zijn oog voor de menselijke conditie, absurde humor en de in de korte films gebruikte tableaustijl komen hier bij elkaar in een 98 minuten durende climax, waarin menselijk leed wordt verpakt in absurdisme, surrealisme, existentialisme, maar bovenal droge en dikwijls zwarte humor.

Faillissement

De film als geheel beschrijven is lastig (bij You, the Living wordt dat nog lastiger). In 64 tableaus worden meerdere verhaallijnen uiteengezet, waarbij zich gaandeweg enkele rode draden ontvouwen. Een daarvan is de persoon Kalle, wiens lijden we vanuit ongewone camerastandpunten leren kennen. Kalles zoon is een dichter die uiteindelijk is doorgedraaid. Deze treurige gebeurtenis veroorzaakt voor Kalle een reeks persoonlijke catastrofes, met als thema faillissement. En waar dat bij Kalle vooral financieel lijkt, laat Andersson op de achtergrond zien dat ons kapitalistische systeem een veel groter faillissement in zich heeft, namelijk dat van onze menselijke waarden. Dit laatste wordt meesterlijk neergezet in de laatste scène van de film. Een andere rode draad is de ervaring van de tijd, die door de files, oude mensen, vertraagde cinema en anachronismen meerdere keren aan bod komt.

De manier waarop Andersson in deze film met voorgrond en achtergrond speelt, en de manier waarop hij zijn humor laat ontstaan, doen denken aan Jacques Tati: afleiding op de achtergrond, zodat de achtergrond voorgrond wordt en omgekeerd. Maar waar Tati vaak uiterst secure en drukke mises-en-scène maakte, heeft Andersson voldoende aan een minimaal, maar eveneens secuur uitgewerkte situatie. De statische uitwerking en de precisie van alle elementen in een scène maken dat ogenschijnlijk normale situaties plotseling gortdroog worden. Wanneer dan plotseling de camera wel een keer beweegt, voelt dat vreemd aan.

Droomlogica

In You, the Living (Du levande), gebaseerd op een gedicht van J.W. von Goethe, is nog minder sprake van een plot. Meer nog dan in Songs from the Second Floor nagelt Andersson onze onontkoombare menselijke conditie vast, karikaturaal en cartoonesk. In deze film is er werkelijk geen ontsnappen aan. You, the Living is subtiel vormgegeven door een uitmuntende belichting, die zo is, dat er vrijwel geen schaduwen zichtbaar zijn. De bekentenis van een psychiater vat de film mooi samen. Hij is opgehouden te geloven dat mensen goed, aardig of lief zijn. Hij koestert niet langer de illusie dat de mens wel te redden valt door gesprekstherapie. Sinds hij begonnen is met het voorschrijven van pillen, is zijn werk weer leuk geworden, want daarvoor was hij bijna zelf levensmoe geworden.

Een ander terugkerend thema is de droom. We zien eerst een personage zijn of haar droom vertellen, en daarna, al smullend van het verhaal, zien we deze droom uitgebeeld. De film zelf volgt deels zelf de logica van een droom, en dus wordt hetgeen je ervaart als kijker, je nogmaals als een spiegel voorgehouden. Want ondanks dat de verschillende tableaus haaks op elkaar lijken te staan, ervaar je wel een zekere samenhang. De camera fungeert in You, the Living meer nog dan in de andere films als een raam naar de wereld. Alsof wij, de kijker (of de levenden) van een andere planeet komen en de mens in al zijn eigenaardigheden leren kennen. Keer op keer uitvergroot, veelal gortdroog gebracht.

De ‘Roy Andersson Collection’ wordt door Lumière gedistribueerd en bevat A Swedish Love Story, Songs from the Second Floor, You, the Living en de korte films Something Happened en World of Glory. Giliap wordt (met alleen Zweedse ondertiteling) gedistribueerd door Sandrews in Zweden, waar ook de Engels ondertitelde set ‘5 x Roy Andersson’ (Scanbox) met de korte films en Anderssons studiefilms te koop is.