Spervuur van beelden

Eisenstein was opgeleid als architect en technicus, maar hij hervond zichzelf toen hij bij het Proletkult (volks)theater verzeild raakte. Daar kwam zijn training goed van pas en hij experimenteerde er op los om de ideologische boodschap in de stukken zo effectief mogelijk over te brengen op het publiek. De stap naar cinema was niet meer dan logisch, zeker omdat Eisenstein film zag als de ultieme kunstvorm waarin alle disciplines bij elkaar kwamen. Toen Proletkult hem in 1924 vroeg om een film te maken wierp hij zich dan ook als een bezetene op dit project.

Staking is, net als zijn meeste andere films, een ode aan de revolutie. Eisenstein vertelt het klassieke verhaal van arbeiders die door machtige bazen onderdrukt worden. Als een monteur door de directie van diefstal wordt beschuldigd en hij uit frustratie zelfmoord pleegt, breekt er een opstand uit. De arbeiders gaan massaal in staking, maar hun verzet wordt in bloed gesmoord.

Meesterproef

Eisenstein laat in Staking zien dat hij zelf ook erg overtuigd was van zijn kunnen. De film zit zo vol met gedurfde technieken (imponerende tracking shots, inventieve composities van silhouetten en machines, gedurfde beeldovervloeiingen en oorverdovende montagesequenties), dat het eindresultaat zowel bewondering oproept als uitputting veroorzaakt. De regisseur schrok ook niet terug voor grove stereotyperingen. De voortdurend sigaar rokende directeuren, hun naar dieren genoemde spionnen, het idyllische landleven van het proletariaat na de opstand, het honger lijdende kind dat een kom uitlikt. Het is vaak van elke subtiliteit gespeend. De kijker krijgt in dat spervuur weinig ruimte voor reflectie, en als propaganda is Staking dan ook uiterst geslaagd. Maar om het werk van Eisenstein af te doen als alleen maar dat doet hem te kort. Hij was een kunstenaar die zijn werk in dienst stelde van het regime. Als ondersteuning van de ideologie was de film destijds gelukt, maar als meesterproef van filmisch kunnen staat hij ook nu nog recht overeind.

Net als bij Das Cabinet des Dr. Caligari het geval was, is ook Staking een film die in sindsdien veelgebruikte technieken de eerste was. De manier waarop Eisenstein hier gebruik maakt van ritmische montage is later talloze malen gekopieerd. Zo zet hij muziek in als leidend element en stemt zijn sequenties af op de wisselingen in de soundtrack. Ook zijn metaforische juxtapositie van beelden (de onderdrukte arbeiders en het uitknijpen van een citroen, het neerslaan van de opstand versus het slachten van een koe) is een middel waarvan de effectiviteit door vele regisseurs is ingezet. Het beroemdste voorbeeld is wellicht de rituele slachting van een koe versneden met de dood van kolonel Kurtz in Coppola’s Apocalypse Now. Revolutionair was ook het afstemmen van het beeldritme op de plotontwikkelingen en de geestesgesteldheid van de personages. Als kijker hoef je slechts met een potlood op tafel te tikken bij elke beeldwissel om aan dat, in tempo af- en toenemende geluid, de mate van hectiek in de plotlijn of agitatie bij de stakers vast te stellen. Minstens zo vernieuwend was Staking door de manier waarop Eisenstein de held portretteerde: bij hem was dit geen individu, maar de massa. Hier wordt het collectief benadrukt, en de manier waarop hij de talloze stakers als een eenheid door het beeld weet te jagen is zowel angstaanjagend als uiterst effectief.

Fascinerend
Hoewel de met commerciële tv en internet opgegroeide generaties van nu aan een flinke dosis beeldgeweld zijn gewend, maakt het werk van Eisenstein ook na tachtig jaar nog steeds indruk. De boodschap slaat weliswaar dood, maar zijn fascinerende debuut is als kijkspektakel onovertroffen.