Vergeten en verguisde cinema

Het is nauwelijks meer voor te stellen dat er eens een tijd was waarin de complete vernietiging van de wereld als een zwaard van Damocles boven ons hoofd hing. Toch was dit bijna veertig jaar lang een realiteit: de communistische en de westerse wereld hadden zo veel kernwapens dat het mogelijk was elkaar meerdere malen van de aardbodem te vegen. Die dreiging werd in de jaren tachtig weer pijnlijk duidelijk voor het grote publiek en vond z’n weerslag in de populaire cultuur. De zo goed als vergeten film Testament is hiervan een imposant voorbeeld.

1983. The Day After, een film die handelt over de verschrikkelijke gevolgen van een nucleaire oorlog, gaat in de Verenigde Staten in première. Zelfs het journaal en de actualiteitenrubrieken besteden er hier uitgebreid aandacht aan. Bijna gelijktijdig komt Testament uit, dat hetzelfde onderwerp op een andere wijze benadert. Hoewel superieur aan The Day After, wordt Testament ondergesneeuwd door het effectieve pr-apparaat achter de andere film. Filmische aandacht voor de angst voor een nucleaire oorlog komt niet uit de lucht vallen, denk aan films als On the Beach (1959) en Dr. Strangelove en Fail Safe (beide uit 1964), maar het is voor het eerst dat in het medium film in de VS op realistische wijze wordt gepoogd te tonen wat de desastreuze gevolgen zullen zijn voor de burgerbevolking. Waar komt dit schijnbaar plotselinge fenomeen vandaan?

Reagan

Er zijn een aantal factoren aan te wijzen, zoals het feit dat de NAVO, als antwoord op de stationering van SS-20-kernwapens in de Warschaupactlanden, besluit om kruisraketten in West-Europese landen te plaatsen, waaronder Nederland. Ook de verkiezing in 1980 van Ronald Reagan tot 40^e president van de VS is hierin belangrijk te noemen. Hij breekt met de detente van zijn voorgangers in de jaren zeventig. Niks geen passieve inkapseling van het communistische gevaar meer: de fluwelen handschoenen gaan af en de duimschroeven worden bij het Evil Empire waar mogelijk keihard aangedraaid. De militaire uitgaven stijgen snel, de Afghaanse Mujaheddin, die toen nog gewoon als ‘vrijheidsstrijders’ werden gezien, worden nauwelijks heimelijk in hun strijd tegen de Russische bezetter gesteund en Reagan kondigt de ontwikkeling van een raketschild in de ruimte aan dat al snel bekendstaat als ‘Star Wars’.

Dat dit alles tot toenemende spanningen tussen de twee machtsblokken leidt, mag geen verrassing heten. Een totale nucleaire oorlog is weer een realiteit en de groeiende angst hiervoor vindt z’n weerslag in een aantal speelfilms. Dat zowel Testament als The Day After (en ook Threads, hun Britse tegenhanger uit 1984) door televisieomroepen, respectievelijk de publieke zenders PBS en ABC, geproduceerd worden, mag opmerkelijk genoemd worden. Durfden de filmstudio’s zich niet aan het onderwerp te wagen, of zagen ze er doodgewoon geen brood in? Wat de reden ook is, het levert de aangrijpende film Testament op, waarin de gevolgen van een nucleaire oorlog op microniveau worden getoond.

Moeder

Het fictieve stadje Hamlin, Californië. Moeder Carol (Jane Alexander) wordt wakker met een workout van Jane Fonda op de wekkerradio. De dagelijkse beslommeringen van de familie Wetherly nemen vervolgens hun aanvang: tienerzoon Brad botst weer eens met zijn ietwat streberige vader, tienerdochter Mary Liz heeft geen zin om te ontbijten en jongste spruit Scottie (de eerste rol van Lukas Haas, het jochie uit Witness) maakt er een kliederboel van. Aan het vertrouwde leven in suburbia komt aan het eind van de middag abrupt een eind als op de televisie het bericht komt dat New York door atoomwapens is aangevallen. Niet veel later maakt een verblindende lichtflits duidelijk dat ook Californië getroffen is.

Hoewel het stadje zelf geen directe schade heeft geleden, krijgt het al snel te maken met voedsel- en benzineschaarste. Erger is een onzichtbare moordenaar: radioactieve straling. Langzaamaan wordt de gemeenschap uitgedund door de dood of doordat mensen hun heil elders proberen te zoeken, waaronder een stel dat door de piepjonge Kevin Costner en Rebecca De Mornay vertolkt wordt. Het gezin moet het zien te redden zonder vader, die hoogstwaarschijnlijk bij de kernexplosie om het leven is gekomen. Het hart van het verhaal ligt bij de moeder, die ondanks het toenemend verlies de moed erin probeert te houden, wat niet altijd lukt. Haar ‘huisvrouwperikelen’ krijgen soms een wrange wending. Zo is er een scène waarin zij vrij onschuldig met naald en draad in de weer lijkt te zijn, maar dan blijkt dat ze haar pasgestorven dochter in een lijkgewaad aan het naaien is. Jane Alexander levert in een emotionele tour de force, en ze werd dat jaar dan ook terecht genomineerd voor een Oscar.

Documentair

Testament is gebaseerd op het korte verhaal The Last Testament van Carol Amen. Regisseur Littman las het en wilde het direct verfilmen. Het feit dat ze jarenlang als documentairemaker had gewerkt en niet kon terugvallen op ervaring met speelfilms is bij Testament juist een groot voordeel. Haar sobere stijl, het vermijden van iedere vorm van sensatie, het naturelle spel en haar oog voor detail geven de film een bijna documentair karakter. Door de locatie beperkt te houden en de focus op een kleine groep mensen te richten, wordt een band opgebouwd met de kijker. Littman bereikt met deze twee elementen, die de bekendere broer The Day After nou juist net niet bevat, een optimaal effect. Het feit dat overlevenden in een postapocalyptische wereld ook niet direct naar de wapens grijpen of zich in gewelddadige bendes organiseren (vaste prik in dit genre), werkt wel zo verfrissend. Het mag dan allemaal minder sensationeel ogen, de emotionele impact is er des te groter door. Juist door het klein te houden wordt een groots resultaat bereikt in deze film, die (net als de verschrikkelijke periode die hij vertegenwoordigt) ten onrechte compleet in de vergetelheid is geraakt.

Testament is alleen in Amerika op dvd uitgebracht (Paramount, regio 1).