Postoorlogse stress

Aleksandar Tišma (1924-2003) is zelf van Joodse komaf, en misschien verklaart dat waarom hij van Blam een mens heeft gemaakt in plaats van een oorlogsslachtoffer zoals we die allemaal kennen: Joods, bestolen van zijn familieleden, en hoeveel medelijden we ook met hem hebben, hij is en blijft onbereikbaar want hij valt buiten ons tijdsbeeld. Blam niet. Tisma heeft Blam een plekje in de wereld van nu gegeven, hoewel hijzelf uit de Tweede Wereldoorlog is komen wandelen.

Wat kon zijn

Eigenlijk is Het boek Blam een ontleding van een persoon. Er is geen verhaal, tenminste niet zoals we zo vaak lezen: man ontmoet vrouw, trouwt, krijgt kinderen, is gelukkig en soms gebeurt er wat. Het boek Blam is veel meer dan dat. Het legt een personage bloot dat onder zijn eigen eenzaamheid lijdt en niets anders kan dan terugdenken aan het verleden. Aan hoe zijn leven voor de oorlog was. Je wandelt met Blam mee door de straten van Novi Sad, terwijl hij je aanwijst waar een vroegere vriend van hem woonde, waar de kruidenier zat en waar zijn ouders woonden. Hij vertelt je zelfs zijn familiegeschiedenis. En dus vertelt Blam je zijn verhaal, het verhaal van een oorlogsslachtoffer dat de oorlog misschien alleen maar overleeft heeft omdat hij met een christelijke vrouw trouwde. Tišma legt de vele gezichten van een na-oorlogs leven bloot en doet datzelfde met een voor-oorlogs leven, zonder dat hij veroordelend praat over een van de betrokken partijen. Nergens legt hij de schuld neer, er is alleen Het boek Blam.

Opmerkelijk aan de manier waarop Tišma schrijft, is dat hij vaak stukken schrijft die hadden kunnen gebeuren als Blam’s vrienden nog hadden geleefd. Wat je leest, vindt dus niet echt plaatst, maar is alleen maar een mogelijkheid van wat had kunnen zijn. Tišma is hier echter zo consequent en sterk in, dat je bij die stukken vaak gaat denken dat ze werkelijk gebeuren en pas aan het eind van die passages begrijp je dat Blam een dialoog met een overledene voert, en het dialoog eigenlijk een monoloog is. Het is meteen ook een schitterende kans om de lezer kennis te laten maken met mensen die ooit een rol speelden in Blam’s leven. Het versterkt de eenzaamheid, die een hoofdrol speelt in Blam’s leven, op een krachtige manier en zonder overdreven te zijn.

Zelfreflectie

Wat Het boek Blam ook realistisch maakt, zijn de opsommingen die Tišma zo nu en dan maakt. Zo maakt hij op bijna zakelijke wijze een lijst van alle mensen die ooit in de zogenaamde Jodenstraat hebben gewoond. De koelbloedigheid waarmee die namen behandeld worden, maken dat de lezer zich des te meer bewust is van wat er zich in die straat heeft afgespeeld. Hoe moeilijk Blam het met het leven na de oorlog heeft, wordt pijnlijk duidelijk door de zelfreflectie die Tišma hem laat hebben. Zijn vaardigheid als schrijver laat hij zien in een passage waarin Blam ontwaakt uit een nachtmerrie waarin hij zichzelf herkent, met een platgedrukt gezicht tegen glas. Daarna volgt een prachtige scène waarin Blam zijn leven onder het mes neemt en zichzelf ontleedt. Tišma schrijft bijna poetisch, wat Het boek Blam ten goede komt; op die manier kan de lezer een zekere afstand bewaren en gaat het verhaal niet zo op de huid zitten als vaak het geval is met oorlogsverhalen. Je kunt rustig lezen en daardoor genieten van de stijl.

Het boek Blam is een overlevingsverhaal. Het verhaal van een jongen die de oorlog in ging, om er als man alleen uit te komen.  Je loopt met Blam mee door de lege straten van Novi Sad, waar het verleden een hardere stem heeft dan de toekomst. En waar Blam afscheid van de geesten van zijn vrienden neemt. Het boek Blam had echt gebeurd kunnen zijn, en misschien is dat ook wel zo. In ieder geval is het Tišma gelukt om Blam tot leven te wekken in zijn boek.