Afstandelijke registraties

De films van de Oostenrijkse regisseur Michael Haneke (1942) zijn bijna objectieve registraties van gruwelijke gebeurtenissen die veelal off-screen plaatsvinden. Zijn films zijn verontrustend omdat het fysieke en psychologische geweld dat erin voorkomt niet is ingebed in een wereld waarin dit geweld normaal is (zoals in veel actiefilms), maar in een alledaagse setting waarin het volledig uit de toon valt. Hij laat het geweld zien zoals het is: lelijk, verscheurend en angstaanjagend.

Nihilistisch

Haneke heeft in zijn films de neiging om de kijker in ongemakkelijke situaties te plaatsen. Bijvoorbeeld door hem expliciet bij de gebeurtenissen te betrekken en tot een getuige te maken. Dit is vooral te zien in Funny Games waarin twee ogenschijnlijk keurige jongens, Paul en Peter, zonder enige aanwijsbare reden een bourgeois familie afslachten in hun vakantiehuis. Ze betrekken de kijker bij hun ‘funny game’ door expliciet naar hem te knipogen of hem op samenzweerderige toon iets toe te fluisteren (“Wat denkt u? Zal deze familie morgen om negen uur nog leven?”).

Scène uit Funny Games

De hele film is een spel zowel voor de daders als voor de regisseur zelf, die met zijn zelfpreferentiële ironie voortdurend de illusie van de film doorbreekt (nadat zijn vriend Peter is neergeschoten spoelt Paul de film bijvoorbeeld terug, zodat er een meer gewenste afloop kan plaatsvinden). Hiermee is niet gezegd dat Hanekes spel net zo nihilistisch is als zijn personages. Integendeel, hij is veeleer een humanist. Zijn films bieden geen vermaak, maar zijn eerder een kwelling die als doel hebben de kijker aan het denken te zetten over het geweld en over zijn eigen kijkgedrag.

In zijn films weigert Haneke de (meestal gewelddadige) gebeurtenissen van een verklaring te voorzien. In zijn visie zijn zulke verklaringen stoplappen die het zicht ontnemen op de werkelijke problematiek van de personages. In Funny Games blijft het dan ook gissen naar de motieven van de moordzuchtige Paul en Peter. “Waarom doen jullie dit?”, vraagt de wanhopige vader hen. “Waarom niet?”, antwoordt Paul ironisch, waarna hij met een verzonnen alternatieve verklaring – ‘omdat Peter wordt gekweld door de leegte van het bestaan’ – de vraag weghoont. De personages in Funny Games krijgen geen enkele psychologische diepgang, waardoor we na het zien van de film in feite nog steeds niets van ze weten. Dit versterkt het effect van de film en zorgt ervoor dat het geweld niet zomaar weggewimpeld kan worden.

Onvolledige verslagen

De thematiek van het geweld verdwijnt in Hanekes Code Inconnu meer naar de achtergrond – alhoewel hij nooit volledig verdwijnt – en wordt ingeruild voor de problematiek van de moeizame communicatie tussen mensen met een verschillende culture achtergrond (wat we ook in Caché, zijn nieuwste film, terugzien). De film heeft niet voor niks de ondertitel Onvolledige verslagen van verschillende reizen meegekregen en is dan ook fragmentarisch van aard.

Scène uit Code inconnu

Centraal staat de talentvolle Franse actrice Anne (sterk gespeeld door Juliette Binoche), wat Haneke de mogelijkheid geeft om te spelen met de scheiding tussen fictie en werkelijkheid. Zo speelt Anne een vrouw die wordt rondgeleid in een te koop staand huis. Als ze in kamer zonder ramen komt, klikt opeens de deur dicht en zit ze opgesloten. We zien deze scène twee keer. Eerst tijdens de repetitie en vervolgens als het uiteindelijke resultaat. Hiermee doorbreekt Haneke opnieuw de fictionele illusie (zonder hem daarmee op te heffen), met als doel te laten zien hoe makkelijk het is om kijkers met beelden te manipuleren. Haneke snijdt hiermee echter geen wezenlijk nieuwe of verrassende thematiek aan, bovendien zorgen de vele verbrokkelde verhaallijnen ervoor dat de impact van Code Inconnu minder sterk is dan bij zijn eerdere films. Deels wordt dit goed gemaakt door enkele van die krachtige, unheimliche scènes waar Haneke het patent op lijkt te hebben.

Maandelijkse bloeding

In Hanekes meest succesvolle en meest conventionele film La Pianiste keert het geweld ondubbelzinnig terug. Zo snijdt de pianolerares Erika Kohut (Isabelle Huppert) zichzelf met een scheermesje in haar geslachtsdeel, om zo tegenover haar moeder een maandelijkse bloeding te suggereren. Met diezelfde moeder slaapt ze in een bed, terwijl ze elkaar tegelijkertijd niet kunnen luchten of zien. Erika Kohut is iemand die vervreemd is van zichzelf en van de werkelijkheid. Ze verliest zich in kille relaties vol gewelddadige machtsspelletjes. Haneke filmde het geheel opnieuw op een objectieve en afstandelijke manier en brengt de vele vormen van geweld zoals vanouds nauwelijks expliciet in beeld.

Scène uit La Pianiste

Een groot minpunt aan deze film is dat Kohut, ondanks het sterke spel van Huppert, grotendeels als een freak of een gestoorde wordt neergezet. Dit komt doordat de nadruk vooral wordt gelegd op haar seksuele en gewelddadige uitspattingen, terwijl haar normale, alledaagse bestaan ietwat onderbelicht blijft. Hierdoor zijn de verhoudingen zoek en wordt het de kijker bijna onmogelijk gemaakt om Kohut als een normaal mens te blijven beschouwen. Dit zorgt ervoor dat de film veel minder verontrustend is dan zijn voorgangers en toch iets van die sensationele ondertoon meekrijgt die Haneke eerder nu juist probeerde te vermijden.