Handleiding voor denkers

Het boek staat vol met voorbeelden van drogredenen, dooddoeners en andere onjuiste redeneringen – herkenbaar voor iedereen die regelmatig discussieert. Valkenberg benoemt ze en legt uit waarom ze niet kloppen.

Zo komt hij bijvoorbeeld met de ‘stropopredenering’, een tactiek waarbij eerst een karikatuur van de tegenstander wordt gecreëerd, waarna die karikatuur wordt aangevallen. Maar wie de personen een beetje kent die Valkenberg aanvalt, ziet dat hij ook van hen een karikatuur maakt – bewust of onbewust. In ieder geval heeft hij heeft niet erg veel moeite gedaan om zich te verdiepen in z’n tegenstanders.

Religieuzen als mikpunt

Vooral gelovigen moeten het ontgelden. Valkenberg besteedt er zoveel aandacht aan dat je de indruk krijgt dat Nederland overloopt van de christenen die de wetenschap diskwalificeren. Zo verzet hij zich tegen de bewering van theoloog Stefan Paas en filosoof Rik Peels uit hun boek God bewijzen, te weten: dat bidden helpt. Een niet heel modieus denkbeeld, maar Valkenberg acht het nodig erop in te gaan. Uit onderzoek zou blijken dat bidden bij operaties niet helpt, maar Paas en Peels komen met een ander onderzoek dat het tegendeel beweert. Dat onderzoek serveert Valkenberg af omdat de recensenten van God bewijzen van de website The Post Online het ‘twijfelachtig’ hebben genoemd. Van iemand die een boek schrijft over correct redeneren en discussiëren, mag je verwachten dat hij het zelf onderzoekt.

Valkenberg gaat wel vaker af op boekrecensies. Zo valt hij Alain De Botton aan omdat die, althans volgens een recensie van The Guardian, zelf niet gelooft, maar het in politiek opzicht wel verstandig zou vinden als de lezer dat wel doet. Valkenberg: ‘Punt voor de recensent, want wat zegt De Botton al in de tweede zin van zijn boek? Natuurlijk bezit geen enkele religie een van God gegeven waarheid.’ De vraag is echter of Valkenberg verder heeft gelezen dan de tweede zin, want daaruit blijkt dat De Botton geen ‘rehabilitatie van het geloof’ bepleit en zijn lezers niet aanspoort (weer) te geloven in God. De derde zin begint met: ‘This is a book for people who are unable to believe in miracles…’. Op dezelfde bladzijde: ‘The premise of this book is that it must be possible to remain a committed atheist and nevertheless find religions sporadically useful, interesting and consoling – and be curious as to the possibilities of importing certain of their ideas and practices into the secular realm.’

Karikatuur van Gray

Van de Britse filosoof John Gray wordt wellicht de ergste karikatuur gemaakt. Die zou volgens Valkenberg ‘het door de rede aangevuurde atheïsme’ ook maar een geloof vinden. Valkenberg heeft Gray niet gelezen, niet begrepen of maakt bewust gebruik van de stropopredenering. Grays voornaamste punt is dat sinds de marginalisering van religie, seculiere ‘geloven’ zijn ontstaan die hun oorsprong vinden in de Verlichting. Denk hierbij aan het communisme, het nazisme of het neoconservatisme. Het meest irrationele aan deze ideologieën is, volgens Gray, dat zij geloven in de vooruitgang van de mens en dat de geschiedenis een richting en een (eind)doel heeft. Dat is heel wat anders dan het beeld dat Valkenberg van hem neerzet.

Valkenberg besteedt veel aandacht aan gelovigen, mensen die complottheorieën aanhangen en die geloven in waarzeggers en homeopathie. Hij denkt hen met een beroep op de rede te kunnen overtuigen. Gray zou daar tegenin brengen dat een heldere uiteenzetting hen niet van hun ‘geloof’ brengt. Mensen willen nu eenmaal in bepaalde dingen geloven en, zo stelt Gray, mensen kunnen niet anders. De door Valkenberg veel aangehaalde David Hume zei eens dat de rede de slaaf van de passies is. Dat is precies wat Gray ook beweert: hij is niet tegen de rede, hij benadrukt slechts dat mensen altijd voor een deel irrationeel zullen blijven. De eerste (bij)gelovige of aanhanger van complottheorieën die zijn standpunt wijzigt na het aanhoren van enkele ‘rationele’ argumenten moet nog gevonden worden. Wie graag kritisch kijkt naar moderne denkbeelden, kan beter Gray dan Valkenberg lezen. Of nog beter: David Hume.