De mens Hitler

In eerdere films werd Hitler vooral neergezet als een onmenselijk monster. Der Untergang past in de tendens om meer aandacht te geven aan de persoonlijkheidsontwikkeling en het leven van Hitler en om op deze manier tot nieuwe interpretaties te komen van de misdaden die hij beging.
In 2001 verscheen de studie Hitlers intieme kring van Lothar Machtan, waarin hij wil aantonen dat Hitler homoseksueel was, evenals veel nazi-kopstukken. Machtan stelt dat Hitler een dubbelleven leidde, zijn seksuele geaardheid verdrong en concludeert onder andere dat het strikt persoonlijke in de politiek soms doorslaggevend kan zijn. Hitlers levensverhaal zou hier een sterk voorbeeld van zijn.

Hitler and the Power of Aesthetics van Frederic Spotts is een speurtocht naar de esthetica van Hitler. In dit boek komt Hitler naar voren als een kunstliefhebber die enorm hield van architectuur en vormgeving en samen met zijn architecten droomde van het bouwen van een kunsttempel groter dan het Louvre in Parijs. Hitler wilde niet dat Griekenland werd gebombardeerd omdat hij dit land beschouwde als de bakermat van de kunst. De vernietigende, destructieve Hitler als beschermheer van de kunst?

Blondi

Adolf Hitler (Bruno Ganz) geeft vanuit zijn bunker in ondergronds Berlijn leiding aan het Duitse leger. Hij heeft de kaart van Europa uitgestrekt voor zich liggen en arceert met rode viltstiftstrepen de bewegingen die zijn legereenheden moeten maken om de vijand te verslaan. Met overslaande stem en geen enkele tegenspraak duldend, schreeuwt Hitler zijn bevelen tegen de generaals door de ruimte. Hij bedankt zijn kok voor de avondmaaltijd, de hond Blondi kwispelt door de kamer en Hitler applaudisseert voor kinderen die in zijn huiskamer in de bunker een liedje voor hem zingen. Samen met zijn architect Speer staat hij gebogen over een enorme maquette met veel ontwerpen van gebouwen. Hij wil Berlijn een nieuw aanzicht geven met theatrale gebouwen en markante pleinen.

De bommen en granaten van de geallieerden slaan steeds luider in. De vijand nadert de stadsgrenzen. De generaals van Hitler verschijnen met steeds slechtere prognoses over het slagveld aan de vergadertafel en Hitler ervaart verraad en desertie. Hij verandert voor zijn naasten van een vastberaden strateeg in een gezagsloze fantast die zijn naasten tegen beter weten in moed blijft inspreken en uiteindelijk toe moet geven dat de oorlog verloren is. Middenin zijn woede en verdriet verzucht Hitler dat niemand hem begrepen heeft en zijn volk ook niet beter verdient. In de bunker eet hij zijn laatste avondmaaltijd, de eerste officieren schieten zichzelf een kogel door het hoofd, terwijl anderen ten afscheid nog één keer de alcoholica rijkelijk laten vloeien. Hitler bespreekt met een naaste officier hoe hij en zijn vrouw Eva Braun, met wie hij vlak daarvoor is getrouwd, zelfmoord willen plegen en beveelt hem hun lijken te verbranden. De Tweede Wereldoorlog is ten einde.

Paranoia

Der Untergang is een waarheidsgetrouw verslag van Hitlers laatste dagen. Hiervoor is met name Bruno Ganz verantwoordelijk. Hij speelt op zeer overtuigende wijze de persoon van Adolf Hitler. Ook de belangrijkste bijrollen, die van Eva Braun, zijn secretaresse Traudl Junge, Goebbels, Speer en Himmler worden geloofwaardig gespeeld. De film toont de beklemming van de morele gevangenschap waarin een groep vooraanstaande mensen binnen een beweging terecht kan komen als duidelijk wordt dat de grote zaak waarin zij geloofden onhaalbaar blijkt. De paranoia die ontstaat, de vertwijfeling, het escapisme en de worsteling met loyaliteit en trouw tegenover schuld en verraad wordt overtuigend gepresenteerd. Ook de vraag of de persoonlijke hofhouding van Hitler wist van de omvang van de verschrikkingen die buiten plaatsvonden, wordt duidelijk gesteld. De film slaagt er in de waanzin van de oorlog terug te brengen naar de persoonlijke levens van de vooraanstaande elite die (in)direct verantwoordelijk was voor de wandaden.

Soms wordt er echter te veel gebruik gemaakt van effectbejag. Zo wordt uitgebreid aandacht besteed aan de manier waarop mevrouw Goebbels haar zes kinderen vergiftigt. Dit is een overbodige poging de dramatiek van de film te verhogen. Ondanks de overtuigende kracht van de film en het benadrukken van de menselijke kant van Hitler, is het de makers van Der Untergang niet gelukt de persoonlijkheid van Hitler te verdiepen. Daarvoor zijn de dialogen tussen hem en zijn naasten te voorspelbaar en te beknopt. Er is geen enkele aandacht voor de gesprekken tussen Hitler en Eva Braun, zodat niets duidelijk wordt over de relatie en omgang die zij met elkaar hadden en welke invloed zij op Hitler heeft gehad.

Het verdriet en de woede van Hitler, zijn kwetsbaarheid omdat zijn levenswerk instortte is vooral te zien door de ogen van anderen. Slechts in een enkel moment, het afscheid van zijn lievelingsarchitect Speer, licht Hitler even zelf het deksel van zijn ziel. Ondanks dit gemis is Der Untergang een belangrijke film, die stimuleert meer te willen weten over de vraag wie de mens Adolf Hitler was en welk mogelijk verband er zou kunnen zijn tussen zijn persoonlijkheidsontwikkeling en de verschrikkingen die hij teweeg bracht.