Pessoa’s maskerade

Pessoa, naast schrijver en zakelijk bemiddelaar tevens begenadigd astroloog, had Crowley een jaar eerder geschreven om hem te attenderen op een foutje in diens horoscoop. Gevleid schreef Crowley terug en zocht later contact toen hij even van de aardbodem wilde verdwijnen. Pessoa was zijn leven lang al gefascineerd door het bovennatuurlijke, en was daarbij een groot liefhebber van detectiveverhalen. Geen wonder dat hij zijn hulp toezegde aan de practical joke. Na het incident begon Pessoa zijn occulte interesse ook in de symboliek van zijn gedichten te uiten.

Meervoudig genie

Deze gebeurtenis is slechts een klein facet van het derde en laatste deel van de verzamelde brieven van Fernando Pessoa (1888-1935), de nationale dichter van Portugal. Pessoa schreef onder vele verschillende alter ego’s, ‘heteroniemen’, en kende die een eigen stijl, geschiedenis, persoonlijkheid en zelfs horoscoop toe. Zijn voornaamste karakters waren Alberto Caeiro, Ricardo Reis en Alváro de Campos. Na de dood van het meervoudig genie in 1935, aan levercirrose, werd een grote koffer met meer dan 27.000 manuscripten op losse papiertjes gevonden. Pessoa was pas laat begonnen met het ordenen van zijn werk. Naast zijn chronisch uitstelgedrag had hij fobieën voor van alles en nog wat, en bleef hij graag dicht bij huis. Gelukkig kon de melancholische, mensenschuwe dichter zijn vrienden ook schrijven; een belangrijk deel van zijn sociaal leven vond plaats in zijn correspondentie.

Pessoa was bijzonder actief tussen 1921 en 1935, zowel zakelijk als literair; alsof hij zich van de weeromstuit na 1920, het jaar van zijn liaison met Ofélia Queiroz, compleet op zijn werk stortte. Als handelscorrespondent schreef hij talloze brieven als intermediair, en op 44-jarige leeftijd solliciteerde hij voor het eerst op een vacature voor een conservator. Pessoa’s onbeholpen sollicitatiebrief geeft een goed beeld van zijn wereldvreemdheid. Daarnaast was hij in de weer met twee literaire tijdschriften; zijn eigen uitgave Athena, en Presença, een internationaal cultureel podium. Stilaan ontving hij tot zijn verbazing en genoegen meer kritische waardering voor zijn werk. Hij had grootse plannen voor vertalingen van Shakespeare en voor een uitgave van zijn eigen gedichten, genaamd Ficties van het tussenspel, waarin hij uit zou komen voor zijn maskerade.

Censuur

Begin vorige eeuw was Portugal het toneel van een opeenvolging van staatsgrepen en machtswisselingen. In 1932 kwam de dictator Salazar aan de macht. Pessoa, een overtuigd antidemocraat, was een aanhanger van het Sebastianisme. Dit geloof in de terugkomst van Dom Sebastião, koning van Portugal (1554-1578), die de Portugese Gouden Eeuw zou terugbrengen door een ‘Vijfde Wereldrijk’ te stichten, was nauw verbonden met de steun aan een autoritair regime. Maar in deze woelige periode kreeg ook Pessoa genoeg van de dictatuur. Een paar keer fulmineerde hij in open brieven tegen de strenge censuur van Salazar waar Pessoa en zijn vrienden het slachtoffer van dreigden te worden. Over andere politieke kwesties is echter maar weinig te bespeuren in zijn brieven.

Legpuzzel

Correspondentie kan zo mooi zijn wanneer het, zoals hier, geschreven is door een taalvirtuoos als Pessoa; spijtig toch dat brieven schrijven zo langzamerhand in onbruik is geraakt. Vooral de brieven waarin Pessoa zijn licht laat schijnen op kunst en zijn dramatisch dichterschap, of waarin hij geweldige sneren uitdeelt zijn groots, en spreken meer tot de verbeelding dan die over zijn zakelijke bezigheden. Toch wreekt het zich dat dit mijn eerste kennismaking is met Pessoa, want als beginpunt is dit boek ontzettend frustrerend. De brieven zijn als stukken van een legpuzzel, maar ik mis een voorbeeld om hem te kunnen leggen. Ook al verhelderen de annotaties en het andere deel van de briefwisseling wat, om de kunstenaar écht te leren kennen moet ik eerst zijn werk lezen, of een biografie.

Met alleen het laatste deel van zijn brieven als leidraad ontglipt Pessoa me. Zo rept hij bijvoorbeeld met geen woord over de dood van zijn moeder, wat toch een zeer ingrijpende gebeurtenis was. De enige uitzondering op dit stilzwijgen is een brief die vermoedelijk aan een bevriende psychiater is gericht. Daarin schrijft Pessoa naar aanleiding van haar dood over één van zijn grootste sluimerende angsten: gek worden. In een andere brief aan zijn vriend João Gaspar Simões toont hij zich huiverig voor Freud, mogelijk uit angst voor een heel andere, psychologische, verklaring voor zijn literaire alter ego’s. Voor mensen uit onze moderne tijd, die bekend zijn met de fluïde aard van het internet en de mogelijkheden om je daar te verhullen achter een aangenomen identiteit, zijn die maskers van Fernando Pessoa echter helemaal niet zo vreemd. Misschien is Pessoa gewoon te vroeg geboren. Hij zou zich achter de computer vast thuis hebben gevoeld, want hij zou zijn eigen huis en hoofd nooit hoeven te verlaten. (Hilde Vos)

Boek der rusteloosheid

Vlak na het verschijnen van het sluitstuk van Pessoa’s brieven verschijnt er ook een herziene herdruk van zijn Boek der rusteloosheid. Dit omvangrijke prozawerk wordt doorgaans beschouwd als Pessoa’s magnum opus. Hij werkte er een groot deel van zijn leven aan, maar heeft het nooit kunnen voltooien. Het boek schaart zich daarmee in de groeiende lijst onvoltooide meesterwerken die hun kracht juist ontlenen aan het onvoltooide karakter ervan. Uiteindelijk is het Boek der rusteloosheid niets anders dan een grote verzameling losjes met elkaar verbonden fragmenten. Hoewel niet al die fragmenten van hetzelfde hoge niveau zijn, zitten er zoveel bijkans briljante stukken tussen dat de mindere gedeelten nauwelijks opvallen.

Het Boek der rusteloosheid is geen boek dat je in een ruk uitleest, maar waaruit je voortdurend korte fragmenten blijft lezen. Het boek ontvouwt zich als een droom vol indrukken, ideeën, beelden, gedachten en vondsten. Het is een droom die doet dromen, die de aanleiding is tot steeds weer nieuwe gedachten die je zonder dit boek nooit zou hebben gehad. Pessoa schreef het onder het heteroniem Bernardo Soares, hulpboekhouder te Lissabon. Hij schrijft hierover:

Mijn semi-heteroniem Bernardo Soares, dat overigens in veel opzichten lijkt op Álvaro de Campos, verschijnt telkens als ik moe of slaperig ben, zodat mijn denkvermogen en mijn remmingen wat zijn afgenomen: dat proza is een voortdurende mijmering.

Deze ‘voortdurende mijmering’ is een uitputtende, maar verrijkende dwaaltocht door de geest van een van de meest originele schrijvers die Portugal ooit heeft voortgebracht. (Martijn Boven)

Fernando Pessoa (vertaling: August Willemsen) • Brieven (1921-1935) • Uitgever: De Arbeiderspers • Prijs: € 29.95 • 456 bladzijden • ISBN: 90-295-6293-0

Fernando Pessoa (vertaling: Harrie Lemmens) • Boek der rusteloosheid • Uitgever: De Arbeiderspers • Prijs: € 31,50 • 648 bladzijden • ISBN: 90-295-6313-3