Colin Powell valt van zijn voetstuk

Generaal Othello, de moor van Venetië, is verliefd. Wanneer hij de mooie Desdemona trouwt lijkt zijn geluk compleet. Maar bij zijn vaandrig Jago leidt jaloezie tot diepe haat. Wanneer door list en bedrog Othello meent dat zijn meest dierbaren zich tegen hem keren, biedt een gruwelijke wanhoopsdaad hem de enige uitweg.

De ‘nobele wilde’ ontleed

Acteur: Felix Burleson Fotograaf: Jean van Lingen

Een paar jaar terug werd Felix Burleson gebeld door een groot toneelgezelschap: ze gingen Othello doen. “Dan houd je als zwarte acteur de telefoon wat dichter bij je oor. Maar tot mijn verbijstering vroegen ze me slechts te poseren voor het affiche. Dat soort dingen blijven je wel bij, ja.” Na jarenlang uitvoeringen te hebben gezien met meestal blanke acteurs in de titelrol, wil hij verder gaan dan het spelen van de bekende toneeltekst van Shakespeare. Met theatergroep De Nieuw Amsterdam ontleedt hij in een actuele en persoonlijke monoloog van Abdelkader Benali niet alleen het zwarte personage Othello, maar ook hoe anderen hem hebben gevormd tot gemeengoed. “Wat weten we precies van Othello? Dat hij slaaf is geweest en dat hij zichzelf heeft verheven. Daaraan ligt enorme ambitie ten grondslag en geldingsdrang. De weg er naar toe? Niemand vraagt zich dat af – hij krijgt slechts applaus voor zijn daden. De prijs die hij daarvoor heeft moeten betalen is het keurslijf waarin hij door zijn blanke omgeving is geperst. Met zo’n keurslijf om je heen moet je continu op je hoede zijn; voor list, voor bedrog…”

Burleson meent dat in de gangbare visie op het stuk bij de titelrol vaak de nadruk ligt op de eenduidige kant van Othello; een onbeschrijfelijk naïeve man die een ziekelijke jaloezie aan de dag legt, ontleend aan het beeld van de ‘nobele wilde’. “Je kunt het ook omdraaien, de nadruk leggen op zijn loyaliteit, zijn trouw aan zijn omgeving. Dat je jouw standaard, je normen en waarden zó hoog hebt ingezet – dat het vreselijk is als je daarin wordt geraakt. Laat dat dan zijn zwakte zijn.”

Stalen bunker met roosjes

Acteur:Thijs Römer Fotograaf: Annaleen Louwes

Thijs Römer wil van ‘zijn’ Othello absoluut geen militair maken. Hij wil een zo soft mogelijke Othello neerzetten. “Vlak voor het stuk begint wordt Othello stapelverliefd, voor het eerst in zijn leven. De strakke militaire wereld is een totaal andere wereld dan de verwarrende, gekleurde wereld van geliefden. Een stalen bunker die open gaat en waar roosjes uit komen. Die twee werelden kunnen nooit samen komen. Othello gaat uit van volledige eerlijkheid, blind vertrouwen. De wetten die op ’t slagveld gelden, gelden ook in de liefde denkt hij. Wanneer door verraad de liefde z’n hart verlaat, is het dus één keer en nooit meer. Hij gaat terug naar de oude situatie als moordmachine – met alle gevolgen van dien.” Met zijn gezelschap ANNETTE SPEELT neemt Thijs Römer de tekst van Shakespeare’s Othello ter hand en kiest voor de grote zaal in een coproductie met het Nationale Toneel.

Römer meent dat Othello, vanwege zijn Arabische achtergrond, niet per definitie een buitenstaander is, maar dat andere mensen hem tot buitenstaander maken. “Hij levert zijn identiteit in om bij Desdemona te kunnen horen. Niet alleen zijn achtergrond levert hij in, maar ook z’n huidskleur. Hij past zich zó aan, dat hij bij haar wereld past. Dat is ongelofelijk mooi, maar het maakt ook kwetsbaar. Verlies je die liefde, dan heb je niets meer. Dan sta je heel erg alleen. Dan kunnen enorme vormen van agressie zich van iemand meester maken, dat zie je ook in de huidige wereld om je heen.”

Actuele lading

Acteur: Felix Burleson Fotograaf: Jean van Lingen

Via het verhaal van Athella, een zwarte acteur die de rol van Othello instudeert, reflecteert Burleson in zijn monoloog op Othello, die zich tegenover de geschiedenis niet kan verdedigen. “Hij bezit het onvermogen om zichzelf volledig te geven, liefde te geven. Dat leidt bij hem tot een onverklaarbaar verzet. Hij verzet zich tegen ons westers denken, vanuit een hang naar het eigene, het traditionele.” Het moderne individu, iemand die worstelt met zijn identiteit – daar staat Othello symbool voor. “Hoe diep is zijn isolement? Een zwarte ziel, wat houdt dat in? Wat je achter laat is de prijs die je betaalt. Condoleezza Rice, Kofi Annan, Colin Powell; wat gebeurt er als zij van hun voetstuk vallen? In deze tijd vallen zoveel blanke leiders van hun voetstuk, maar daar wordt de blanke ziel niet bijgehaald.”

Ook voor Römer geeft het aanbrengen van een actuele lading de rol meer diepgang, het maakt Othello nog grootser. “Colin Powell heeft er harder voor moeten werken dan een blanke bevelhebber als generaal Schwarzkopf. Hij moet accentlozer spreken, christelijker zijn dan Jezus…” Het valt Römer op dat het in het stuk lijkt alsof Othello gedoogd wordt vanwege zijn diensten. “Hij wordt naar Cyprus gestuurd om een oorlog te voorkomen. De Turken zijn nog geen vierentwintig uur veilig of hij wordt al teruggeroepen om plaats te maken voor de blanke Cassio, terwijl het daar in vredestijd een soort Walhalla moet zijn. Bij crisis mag de moordmachine Othello opdraven, maar hij wordt alleen getolereerd, geaccepteerd wanneer dat noodzakelijk is.”

De waarde die Othello heeft als icoon wordt door beide acteurs gezien, maar anders gewaardeerd. Burleson: “Clichés zullen altijd nodig zijn om elkaar te bestrijden. Dat je niet anders bent dan de ander, die conclusie is beangstigend. Daar kun je je dan niet meer achter verschuilen.” Römer: “Othello is een echte held, een tragische held. Het vertrouwen dat hij stelt in de wereld en in zichzelf, dat maakt hem niet naïef – maar idealistisch.”

Athella/Othello van De Nieuw Amsterdam gaat 5 oktober aanstaande in première in Amsterdam. De co-productie Othello van het Nationale Toneel in samenwerking met ANNETTE SPEELT gaat op 28 oktober in Den Haag in première.

links: www.denieuwamsterdam.nl en www.nationaletoneel.nl