Soldaat van Oranje vs Voor Koningin en Vaderland - Iets teveel van het goede

1976. Producent Rob Houwer is bezig met Soldaat van Oranje, de duurste Nederlandse productie op dat moment, en komt (what else is new?) geld tekort. Hij is naarstig op zoek naar nieuwe geldbronnen en vind er eentje in de TROS. Hier staat echter wel wat tegenover: Verhoeven moet meer materiaal schieten zodat er later van de film een 4-delige miniserie voor televisie gemaakt kan worden. Nu is het wel vaker voorgekomen dat van films miniseries zijn gemaakt. Denk bijvoorbeeld aan Das Boot, en ook van Pastorale 1943 is destijds door de TROS (als Nederland ’43) een miniserie vertoond. Paul Verhoeven en scenarist Gerard Soeteman wisten dat ze extra materiaal moesten schieten, en Verhoeven zag daar destijds wel voordelen in. Ook al is de uiteindelijke film twee en een half uur lang, toch had hij het gevoel dat Soldaat “gekortwiekt” was. Bovendien komt volgens hem “het menselijke element in het verhaal in de tv-versie beter tot z’n recht.”

Sluikreclame

Wat meteen opvalt, is de andere opening. Dit keer geen gedeeltelijk gefakete bioscoopjournaal van de aankomst van koningin Wilhelmina in het bevrijde Nederland. Wel begint elk van de vier delen met een over zee turende Erik Hazelhoff Roelfzema (de echte) met een voice-over die hem en het verhaal introduceert. Uit krantenberichten ten tijde van de televisie-uitzendingen blijkt al meteen dat Verhoeven niet betrokken was geweest bij de montage. Hij verbaasde zich over deze nieuwe opening en over de schaamteloze sluikreclame hierin voor Renault, een van de sponsoren van de film. Ook voor de door de TROS gekozen titel, Voor Koningin en Vaderland had hij geen goed woord over. Hij noemde het “een rottitel. Het doet denken aan De Jantjes, ‘Volk en Vaderland’, stoer nationalisme en zo. (…) Het geeft me in ieder geval een raar gevoel”. Ook het einde is significant anders dan dat van de film. Soldaat van Oranje eindigt met Erik die de groepsfoto van de vriendenclub bekijkt, waarvan op twee na iedereen de oorlog niet heeft overleefd. In Voor Koningin en Vaderland wordt dit gevolgd door een scène waarin Erik op het strand in een jeep springt en richting horizon rijdt – een einde dat emotioneel gezien verkeerd aanvoelt.

Een andere opvallende (en tijdvullende) toevoeging aan Soldaat van Oranje zijn een aantal Nederlandse, Engelse en Duitse bioscoopjournaals. Hoe historisch interessant ze ook zijn – ze remmen het verhaal af. Bovendien zijn ze ook niet direct gekoppeld aan de scènes waar ze betrekking op hebben, en dat doet op zijn zachts gezegd vreemd aan. Zo is de scène waarin Erik (Rutger Hauer) en Guus (Jeroen Krabbé) per Zwitsers schip Nederland ontvluchten opeens doorsneden met het pro-Duitse propagandafilmpje ‘Met Duitschland voor een Nieuw Europa’.

Interessanter om te zien is het materiaal dat Verhoeven zelf heeft gefilmd en dat volgens eigen zeggen speciaal voor de miniserie werd gemaakt. Een aantal scènes zijn simpelweg uitvoeriger dan in de film (zoals de ontgroeningscène aan het begin of het afstuderen van Guus), maar er zijn her en der ook enkele nieuwe scènes. Zo krijgen bijvoorbeeld de ouders van Erik meer ruimte en zien we studiebol Jacques, samen met Erik de enige overlevende van het vriendenclubje, al tijdens de Duitse luchtaanvallen in 1940 vlijtig doorstuderen (“Ach mama, doe die deur eens dicht. Het is zo’n herrie buiten”).

‘Goed’ en ‘fout’

Veruit het interessants is het extra materiaal met betrekking tot de joodse Esther (Belinda Meuldijk). Bij haar wordt nog duidelijker wat zij moest doorstaan om de oorlog te overleven. Zo zien we hoe ze wordt geweigerd bij de tennisclub omdat joden daar niet meer zijn toegestaan. Ook zien we hoe ze na de liquidatie van haar verloofde (verzetsman Robbie die dubbelspel speelde om haar uit handen van de Duitsers te houden) gedwongen wordt tot sex met een Wehrmachtgeneraal in ruil voor vrijheid. Daarnaast is er een scène waarin ‘goede’ Nederlanders haar na de bevrijding vernederen en kaalscheren. Het is een interessant thema waar Verhoeven in Zwartboek uitgebreid op terug komt. Wordt er in Soldaat van Oranje en Voor Koningin en Vaderland al gewezen op de tekortkomingen van de begrippen ‘goed’ en ‘fout’ in de oorlog, met Zwartboek trekt Verhoeven deze lijn verder door en krijgen we een caleidoscoop van grijstinten voorgeschoteld.

Ondanks Verhoevens hoop dat het verhaal in de televisieversie wellicht beter tot zijn recht komt dan in de film, krijg je – los van de scènes rond Esther – niet echt het idee dat je te maken hebt met materiaal dat speciaal voor de miniserie is gemaakt. Je krijgt eerder het gevoel dat je zit te kijken naar beelden die vanwege de lengte en timing van de film (meestal terecht) op de montagevloer zijn beland. Wellicht komt het doordat Verhoeven niet bij de montage betrokken was, maar de extra beelden zijn vooral leuk als deleted scenes bij een dvd van Soldaat van Oranje, maar in deze vorm te weinig van toegevoegde waarde.

Broddelwerk

Ronduit chagrijnig makend is de beeldkwaliteit. De beeldverhouding is 4:3 letterbox en het beeld zit vol spetters en krassen. Bovendien zitten er een paar onwaarschijnlijk lelijke cuts in, met name daar waar er shots aan scènes zijn toegevoegd. De montage riekt naar broddelwerk. Waarschijnlijk was dit destijds voor televisie al het geval, maar waarom er voor zo’n release niet met de stofkam doorheen gegaan? En waarom is het beeld niet anamorf? En waarom is het niet opgepoetst? Bovendien zou er een wettelijk verbod moeten komen op het gebruik van de woorden special edition als daar geen sprake van is, zoals in dit geval. De enige “extra’s” zijn bioscooptrailers van enkele Rob Houwer-producties.

Voor Koningin en Vaderland verscheen onlangs op dvd bij distributeur Indies.