De grote dictator
The Autobiography of Nicolae Ceausescu is een drie uur durend portret van de Roemeense dictator dat volledig is samengesteld uit archiefbeelden. De film werd door toonaangevende filmtijdschriften zoals Sight & Sound en Film Comment uitgeroepen tot een van de beste films van het afgelopen jaar. De film had zijn Nederlandse première tijdens het IFFR, waar 8WEEKLY met de regisseur sprak over zijn voorgaande films en de beelden die hij van Ceausescu gebruikte.
De laatste film die ik van je heb gezien was Videogramme einer Revolution, die van minuut tot minuut laat zien hoe het communistische regime in Roemenië in elkaar stort. Die film was gemaakt in 1992. Er zit een groot gat tussen Videogramme en The Autobiography of Nicolae Ceausescu, terwijl ze qua thematiek aan elkaar verbonden zijn. Wat is de reden geweest dat je zolang hebt gewacht met het maken van The Autobiography of Nicolae Ceausescu?
~
Waarom duurde het zolang voordat Videogramme werd vertoond in Roemenië?
Het onderwerp en de beelden riepen nog te veel emoties op bij het publiek toen ik de film in 1992 had gemaakt. De film is toen wel vertoond op verschillende West-Europese zenders. Roemenië was daar nog niet klaar voor. De culturele mentaliteit moest eerst veranderen om het onderwerp weer bespreekbaar te maken.
Roemenië is sinds de revolutie van 1989 totaal veranderd. Een nieuwe generatie is opgegroeid die de dictatuur niet bewust heeft meegemaakt en die alleen door verhalen van oudere generaties een idee kan vormen van wat er toen heeft plaatsgevonden. Hoe heeft die nieuwe jonge generatie gereageerd op jouw film?
The Autobiography of Nicolae Ceausescu biedt weinig context voor het publiek, toch waren de jonge Roemenen die de film hebben gezien erg onder de indruk. Zij begrepen de beelden van Ceausescu ook, waar je op het eerste gezicht niet zou vermoeden dat je te maken hebt met een dictator. Het is wel interessant dat de oudere generaties anders reageerden. Ik vermoed dat het voor hen nog steeds te dichtbij staat. Zij vonden het moeilijker om door de beelden te prikken, omdat de lading van vroeger voor hen nog steeds overheerst. Je ziet hoe de propagandistische beeldvorming van toen nog steeds het perspectief van mensen bepaalt.
Jij bent van een oudere generatie en hebt de dictatuur in Roemenie direct meegemaakt. Wat is je achtergrond? Heb jij op de filmacademie gezeten?
Ik ben eigenlijk een schrijver en heb dus een literaire achtergrond. De filmschool in Roemenië is een vrij nieuw instituut. Voor mijn generatie was dat dus geen optie. Ik ben in 1981 naar West-Duitsland geëmigreerd en ben toen in contact gekomen met kunstenaar en filmmaker Harun Farocki die bekend is geworden met zijn objectieve filmessays. Ik zie mijzelf voornamelijk als autodidact. Het is een weg die misschien vergelijkbaar is met Chang-dong Lee. Een regisseur die ik erg bewonder en die ook eerst een schrijver was voordat hij zich met film ging bezighouden. Ik geef ook les op de filmschool en adviseer mijn studenten om zich breed te ontwikkelen.
Je bent dus in Duitsland films gaan maken.
Dat klopt. Naast schrijven heb ik altijd een passie gehad voor film. Het verschil is dat ik niets praktisch heb gedaan met die passie. Schrijven is daarnaast makkelijker. Als je een pen pakt, kan je gelijk aan de slag en je kunt het overal doen. Toch had ik in mijn achterhoofd altijd het idee dat ik ooit films zou maken. Harun Farocki kwam toen in 1991 naar me toe. Ik had net een boek geschreven over de revolutie in Roemenië. Het boek bestond uit dialogen met Roemeense intellectuelen die commentaar leverden op de revolutie, afgewisseld door de verhalen van ooggetuigen. Farocki wilde op basis van die dialogen en verslagen een film maken. Toen hij me sprak was hij verbaasd dat ik zoveel van films wist. Wij hebben toen besloten om de film samen te maken en stapten al snel af van het boek als uitgangspunt. Wij hebben toen beeldmateriaal verzameld van de revolutie en een verslag gemaakt van de machtsomwenteling, van minuut tot minuut.
Videogramme is een sterke documentaire die laat zien hoe door protesten een land en een schijnbaar onbreekbaar systeem opeens uit elkaar kunnen vallen. Het is een intense film omdat je als kijker je net zo sterk een getuige voelt als de mensen op straat. The Autobiography of Nicolae Ceausescu is in vergelijking een film die een heel ander tempo heeft. Je voelt de stilstand die inherent is aan een totalitair systeem.
Het was voor mij inderdaad belangrijk om dat gevoel over te brengen. Het ritme laat de kijker ook zelf nadenken over het land en de almachtige heerser die je keer op keer ziet verschijnen op congressen en staatsbezoeken. Ik ben in eerste instantie tegen het contextualiseren van beelden door middel van voice-overs of tekst. Het verstoort dat ritme dat je als kijker opbouwt met het materiaal. Ik twijfelde op een moment om extra informatie te geven bij de beelden van de Tsjecho-Slowaakse leider Alexander Dubček die op bezoek is bij Ceausescu in Roemenië. Het was een paar dagen voordat de Praagse Lente zou worden neergeslagen door de Russen. Uiteindelijk heb ik dat niet gedaan in de film, ook omdat het betekent dat je voor alles iets zou moeten vermelden. Nu zie je in een scène dat Dubček vermoeid is. Je voelt al iets van de spanning als hij de verschillende leiders ontmoet uit andere landen uit het Oostblok. Dubček moet toen al hebben geweten dat zijn democratische experiment voorbij was.
Naar mijn mening werkt het ontbreken van context en commentaar goed in de film. Het is een vreemde sensatie om voor de zoveelste keer mensenmassa’s te zien juichen en wuiven naar Ceausescu. Maar mensen die de context niet kennen, zouden ook kunnen zeggen dat ten tijde van het regime iedereen gelukkig was. Wat zijn de reacties geweest van mensen die niets of weinig weten van de achterliggende geschiedenis?
Scene uit The Autobiography of Nicolae Ceausescu
De test voor wat jij aangeeft, kwam toen de film in Amerika draaide in het Lincoln Center in New York. Amerikanen weten weinig van de Europese geschiedenis en hebben geen directe ervaring met totalitaire regimes. Toch begreep het publiek het omdat ze het onderliggende verhaal konden volgen, en aanvoelden dat er iets mis was met de beelden van gelukkige mensen die de enigszins verveelde dictator omgeven. Ik was blij met de reacties, omdat ik soms bang ben dat een groot deel van het moderne publiek geconditioneerd is door televisie en de gestandaardiseerde manier waarop nieuws en documentaires nu gepresenteerd worden. Voor veel mensen moet het uitgekauwd worden. Alles wordt uitgelegd en een commentaarstem of voice-over zegt of iets goed of slecht is. In een dergelijk geval hoef je zelf niet meer na te denken.
De spanning in The Autobiography of Nicolae Ceausescu wordt veroorzaakt door de toevoeging van scènes die botsen met het ‘officiële verhaal’ en de geïnstitutionaliseerde beeldvorming van de staatspropaganda. In een scène toon je een congres waar iemand ongekend kritisch is op Ceausescu en dat in een toespraak uit, waarna hij door het publiek wordt uitgejouwd. Hoe moeilijk was het om een balans te vinden tussen die twee verschillende polen?
Er zijn veel authentieke momenten die ik door de film monteer om de stemming te beïnvloeden. Ik denk dat het altijd moeilijk is om een keuze te maken uit het materiaal. Ook als je een normale film maakt moet je bepaalde dingen schrappen die je misschien wel had willen gebruiken. Je moet kiezen welke stukken je in het verhaal wil houden en welke niet. Zo heb ik er bewust voor gekozen om ook wat amateurfilms te tonen als tegenwicht van de beelden die je zou kunnen bestempelen als propaganda.
Er is een macabere geluidloze scène in het midden van de film waarin beren worden gefilmd die een karkas van een paard opeten. Bedoel je dat soort scènes?
Precies. Het zijn de home movies van Ceausescu die vaak ook gefilmd werden door dezelfde cameramensen die de staatsbezoeken vastlegden. Voor mij hebben die home movies daardoor ook iets officieels en kils. De scène met de beren is wel uniek, omdat de man achter de camera waarschijnlijk Ceausescu zelf is. Hij was toen aan het jagen met zijn zoon en hij legt een moment vast dat een belangrijk keerpunt wordt in de film. Ik vond de beelden in het archief, waar al het officiële filmmateriaal lag opgeslagen. De film moet daar ook ontwikkeld zijn omdat het met dezelfde camera’s is vastgelegd.
In een scène aan het einde van de film toon je een van de laatste toespraken van Ceausescu aan het einde van de jaren tachtig. Daarin heeft hij het over de ondergang van het kapitalisme. In hoeverre heb je die scène gebruikt als een commentaar op de huidige crisis of vormt het alleen een voorbeeld van de holle communistische retoriek die toen al verouderd was?
Allebei eigenlijk. Ik ben niet iemand die de recente crisis ziet als een reden voor een nostalgische terugkeer naar het marxisme of communisme. Dat zou stom zijn. De crisis is een cyclische ontwikkeling en het kapitalisme is zeker nog niet voorbij. Wat die scène wel toont is hoe geïsoleerd en buiten de werkelijkheid Ceausescu was op dat moment. Zijn regime zou kort daarna in elkaar storten, terwijl hij zich dat niet kan voorstellen. Op dat moment wordt hij een tragisch figuur. Hij wordt het slachtoffer omdat hij aan de verkeerde kant van de geschiedenis staat. Ik heb de scène ook gebruikt als kritiek op mensen die nu zeggen dat het kapitalisme moet instorten, omdat Ceausescu’s woorden aantonen hoe absurd die gedachte nu is. De huidige werkelijkheid is complexer dan de idealen van toen. Ceausescu zou vanuit die oude optiek gelijk moeten hebben, maar toch is zijn wereld ingestort en vervangen door een nieuw systeem. Het is daarom ondenkbaar om nu te geloven dat Ceausescu’s visie bestaansrecht heeft, net zoals het ondenkbaar is dat de wereld van Marie Antoinette en koning Ludwig terug zal komen.
Lees ook de recensie van The Autobiography of Nicolae Ceausescu.
