Het kwaad als ultieme waarheid

Henri-Georges Clouzot was in de jaren vijftig een populaire filmmaker die internationaal bekend werd met suspensevolle thrillers. Hij werd een tijdlang gezien als het Franse antwoord op Alfred Hitchcock. Toch verliep zijn carrière niet helemaal vlekkeloos. Hij werd na de oorlog beschuldigd van landverraad, omdat hij de film Le Corbeau (1942) had gemaakt met financiële steun van het pro-Duitse Vichy-regime. Hij ontsnapte op het nippertje aan een zware straf en kreeg een tijdelijk filmverbod. Na een commercieel en kritisch succesvolle periode raakte Clouzot in de vergetelheid, voornamelijk omdat hij werd overschaduwd door een nieuwe generatie Franse cineasten.

Menselijke bom

Scène uit Wages of Fear

In 1953 zorgde Clouzot voor een filmische sensatie met zijn Wages of Fear (Le salaire de la peur). De film bracht met zijn spannende plot en rauwe cinematografie een nieuwe impuls in het avonturengenre. Wages of Fear speelt zich af in het dorpje las Piedras in Midden-Amerika, dat een toevluchtsoord is voor mislukte sjacheraars en vluchtende criminelen. Yves Montand speelt Mario, een gevluchte dief die wanhopig van dag tot dag rond probeert te komen. Samen met wat andere aan lager wal geraakte mannen hopen ze het tropische gat te kunnen ontvluchten.

Als een gevaarlijke opdracht van een Amerikaanse oliemaatschappij de kans biedt om veel geld te verdienen ontstaat er een felle rivaliteit tussen de mannen die het zien als hun laatste kans. Met twee vrachtwagens moeten ze een lading nitroglycerine vervoeren door een onherbergzaam gebied. De route zit vol met potentiële gevaren en de film volgt nauwgezet de beproevingen die de mannen doorstaan.

Wages of Fear gaat over situaties die het slechtste uit de mens lijken te halen en Clouzot regisseert de film koel naar een fatalistische conclusie toe. Clouzot benadrukt het verder door de broeierige tropische setting te tonen als een plek waar het wilde overlevingsinstinct domineert. In een scène vindt een van de personages een gruwelijke dood in een poel olie, en er is een apocalyptisch shot van een brandend olieveld dat als een modern inferno opdoemt aan de horizon.

Scène uit Wages of Fear

Clouzots uitbeelding van de corrupte oliemaatschappij die de mannen op de onmogelijke missie stuurt lijkt op het eerste gezicht kritisch. Maar naarmate de film vordert lijkt het gegeven meer op een hard en realistisch feit, waar men niets aan kan veranderen. Wages of Fear werd een favoriet van veel critici en filmmakers. De Amerikaanse regisseur William Friedkin (The Exorcist) maakte in 1977 zelfs een dure remake (Sorcerer) die flopte.

Verlammende angst

Uit een citaat aan het begin van Diabolique (Les Diaboliques, 1955) kan men in een notendop Clouzots visie destilleren. Het citaat van de schrijver Jules Barbey d’Aurevilly stelt dat het uitbeelden van gruwelijkheid een belangrijke functie heeft in kunst. En in Diabolique lijkt Clouzot een plotsituatie in werking te zetten, waarin deze gruwelijkheid kan floreren.

Scène uit Diabolique

De film speelt zich af op een kostschool die gerund wordt door een sadistische leraar. Zijn vrouw en zijn maîtresse geven beiden les op de school en gaan hem gaandeweg intens haten. De leraar wordt uiteindelijk door de vrouwen vermoord, maar als zijn lichaam op een gegeven moment onvindbaar is, raken de twee vrouwen in paniek. Geleidelijk aan blijkt dat er een spelletje wordt gespeeld met één van de vrouwen, culminerend in een fatale conclusie.

Alfred Hitchcock was geïnteresseerd in het oorspronkelijke script van de film, maar Clouzot was hem net voor met zijn bewerking. Het plot lijkt op een vertrouwde Hitchcock suspensefilm en het blijft de vraag wat hij van het verhaal gemaakt zou hebben. Clouzots bewerking is ijzig en creëert geen enkele sympathie voor de gebruikte karakters. Dat komt deels door de onvermijdelijkheid van de gebeurtenissen, waarbij de toeschouwer zijn gedachten over de conclusie van de film alleen kan afstemmen op een slechte afloop. Het pessimisme in de mens is ook in elke scène tastbaar. De leraar is een opportunistisch man die niets lijkt te geven om de kinderen op zijn school. De vrouwen handelen deels uit eigenbelang of laten zich stuurloos leiden door hun angsten. Ook van Diabolique werd een Amerikaanse remake gemaakt; het vreselijke Diabolique (1996) met Sharon Stone en Isabelle Adjani.

Creativiteit als troost

Clouzots intentie om het kwaad te tonen kan gezien worden als een ambigue drijfveer. Zijn pessimistische uitbeelding van de werkelijkheid is eigenlijk in strijd met het vermaaksprincipe van de genrefilm waarin hij werkte. Zijn personages hebben iets kils en zijn met hun stugge karakters en fatalistische ontwikkeling eendimensionaal. Clouzots visie is stilistisch verpakt in een degelijke kennis van genreconventies en shocktactieken die hij kaal en rauw toepast. De laatste scène van Diabolique is meesterlijk in het tonen van een verlammende angst die een van de personages op penetrerende wijze weet te vangen.

Scène uit Diabolique

Maar wetende dat zijn films geen ruimte openlaten voor afwisseling, maakt het kijken naar zijn films een kille en bij vlagen masochistische ervaring. Clouzots zwakte ligt in zijn onverschilligheid voor zaken die nog verdere diepgang kunnen bieden, en de duisternis nog enigszins kunnen verlichten of nuanceren. Men kan hem zonder veel moeite van misantropie beschuldigen.

Naast Wages of Fear en Diabolique zal Clouzot voornamelijk herinnerd worden als de regisseur die Picasso filmde voor een ongewoon cinematografisch experiment. In de film Le Mystère Picasso (1956) wordt Picasso gevolgd terwijl hij schildert en door een snelle montage en speciale technieken wordt de toeschouwer een intieme getuige van zijn artistieke proces. Picasso, als een bezetene werkend, vindt in de film zijn creativiteit steeds maar weer uit in zijn kunst. Le Mystère Picasso is de uitzondering die de regel van Clouzots oeuvre lijkt te bevestigen. De creativiteit die Picasso in werking zet als een fantastische maalstroom van beelden en kleuren vormt in zijn pure vitaliteit de remedie tegen de omtrekkende morele duisternis van Clouzots visie.

De dvd’s van Wages of Fear en Diabolique zijn door Paradiso uitgegeven en bevatten afgezien van wat trailers geen extra’s. Wel is de versie van Wages of Fear om onduidelijke redenen voorzien van kleur, terwijl het origineel in zwart-wit was.