Revolutionair en conformistisch

M is recentelijk door het Filmmuseum gerestaureerd. In de film organiseren verschillende stadsbewoners een klopjacht op een psychopathische kindermoordenaar. M wordt, naast Metropolis (1927), als het cinematografisch hoogtepunt uit de Duitse jaren van de regisseur beschouwd. Fritz Lang vlucht in 1934 voor de Nazi’s en emigreert naar Amerika. In Hollywood zou hij tussen 1936 en 1954 maar liefst 24 films maken. The Woman in the Window is een hoogtepunt uit deze periode. Toch lijkt in deze jaren zijn artistieke vrijheid aangetast door de restricties die inherent zijn aan het Amerikaanse studio-systeem.

Restauratie

Fritz Lang

Van de twee films vormt de vertoning van M het onbetwiste hoogtepunt. De film is in geen jaren meer in zo’n perfecte staat te zien geweest. Bij eerdere restauraties, zoals in 1995, werd geen gebruik gemaakt van de originele negatieven. Als gevolg hiervan is de beeldkwaliteit minder scherp. Nog erger is dat er in deze versie nieuwe geluiden, zoals voetstappen op de straat, zijn toegevoegd. M is de eerste film waarin Lang gebruik maakt van de revolutionaire mogelijkheden die het gebruik van geluid biedt. Er wordt veel gesproken, de geluidseffecten zijn minimaal en muziek ontbreekt zelfs volledig. Ook door weinig of soms zelfs geen geluid op te nemen, experimenteert Lang met het opbouwen van spanning. In de nieuwe restauratie van het beeld en geluid is dit weer in de oorspronkelijke staat te bewonderen, de orginele versie uit 1931 is gelukkig dit keer wel de maatstaf bij de restauratie geweest.

Voor de nieuwe restauratie werd gebruik gemaakt van de originele negatieven uit 1931. Van de nitraatnegatieven bleek echter nog maar 85 procent van het beeld en 95 procent van het geluid in tact te zijn. Het ontbrekende materiaal is afkomstig uit acht andere versies van de film. Het is helaas niet zo dat de kijkervaring uit de jaren dertig gëevenaard kan worden. De overgang tussen scènes uit verschillend materiaal is in enkele gevallen zichtbaar, echt storend is dit echter niet. De restauratie is in ieder geval zo geslaagd dat de volledige aandacht kan uitgaan naar het schitterend vormgegeven verhaal. En dat is natuurlijk het best wenselijke resultaat.

De Duitse jaren

Scène uit M

In M houden de sinistere praktijken van de psychopathische kindermoordenaar Hans Beckert (Peter Lorre) drie miljoen inwoners van Berlijn voor enkele maanden in een greep van angst. Ondanks intensief speurwerk is de politie niet in staat om de seriemoordenaar te stoppen. De plaatselijke onderwereld wordt door de aanhoudende klopjacht het werken onmogelijk gemaakt; zij trachten via een eigen netwerk van zwervers de moordenaar zelf te pakken te krijgen. Lang heeft de karakteristieke aspecten van de leefwerelden van elk van deze groepen op een prachtig gedetailleerde wijze benadrukt. Eén van de criminelen oefent in afwachting van een vergadering met een pak valse kaarten, de zwervers blijken een strak georganiseerd systeem te hebben waarmee ze op straat gevonden sigaretten opnieuw gebruiken.

Fritz Lang gebruikt beeld en geluid op effectieve wijze om een duistere sfeer te scheppen. In het begin van de film houdt de moordenaar de jonge Elsie Beckmann op straat aan. Hij complimenteert haar op akelig psychopathische wijze met de mooie bal die ze heeft, koopt fluitend een mooie ballon voor haar, om haar vervolgens op gewelddadige wijze om het leven te brengen. In een scène als deze toont Lang zich een ware meester in de filmkunst. Door het gebruiken van minimale geluidseffecten weet Lang een enorme spanning op te bouwen – van een fluitende kindermoordenaar gaat meer dan voldoende dreiging uit. De dramatische moord op Elsie brengt hij in beeld door een wegrollende bal en een wegwaaiende ballon te filmen. De suggestie die hiervan uit gaat, prikkelt de fantasie en laat de kijker de ontbrekende beelden zelf invullen. Met het zeer expressionistische gebruik van geluid, licht en schaduw schetst Lang, op prachtige wijze, een donkere metropool die in de ban is van een moordenaar.

Hollywood

Scène uit The Woman in the Window

Net als in M toont Lang ook in The Woman in the Window een somber beeld van de mens. Er hoeft maar weinig van het goede pad te worden afgeweken om het noodlot een kans te geven toe te slaan. Wanneer de zeer respectabele Professor Wanley (Edward G. Robinson) zijn vrouw en kinderen heeft uitgezwaaid voor een korte vakantie, duurt het niet lang voordat zijn ingeslapen zucht naar avontuur ontwaakt. Een eerste stap in de verkeerde richting is snel gemaakt. Wanley ontmoet de schone Alice Reed (Joan Bennett). Zij haalt hem over een glas bij haar te komen drinken. Dan slaat het noodlot onverbiddelijk toe. Wanley raakt in nog geen halve dag hopeloos verstrikt in een duistere wereld van moord en chantage. De ene situatie is hierbij vanzelfsprekend nog hachelijker dan de ander. Kortom, een klassieke ‘film noir’. Het enige problematische aan de film is de laatste scène. Met een zeer onverwachte en ongeloofwaardige deus ex machina blijkt dat de kijker de hele tijd op het verkeerde spoor is gezet. Professort Wanley wordt aan het eind van de film wakker, hij heeft alleen maar naar gedroomd. Volgens het oorspronkelijke script zou Wanley aan het eind van de film zelfmoord plegen. Lang heeft het verhaal zelf aangepast. Volgens de originele schrijvers van de film verandert Lang met zijn contributie aan het verhaal “een revolutionaire film in een conformistische film.” Lang was er zelf niet ontevreden mee. De zeer goede verkoopcijfers tonen volgens hem aan, dat het gebruik van een “aloude truc” zo uitgekauwd kan zijn, dat het weer bijna nieuw is. Echt overtuigen kan Lang met deze argumentatie niet. Het lijkt er meer op dat in het Amerika van de jaren veertig weinig plaats is voor cinematografische experimenten.

M – eine Stadt sucht einen Mörder (1931) en The Woman in the Window (1945) draaien vanaf 5 januari in het Filmmuseum Amsterdam en in Filmhuis Den Haag.