Kwetsbare registraties

De Canadese regisseur Atom Egoyan wordt binnen het internationale filmcircuit gezien als een toonaangevende en vernieuwende cineast. Zijn films zijn kille, objectieve waarnemingen die focussen op intimiteit. Gezinsbanden en identiteitsconstructies worden ontleed en onderzocht. Concorde heeft nu zeven van zijn films uitgebracht op dvd. Egoyans thematische consistentie valt daarbij meteen op.

De spanning tussen het moderne en het traditionele is altijd tastbaar in de films van Atom Egoyan, die als kind van Armeense ouders in Canada opgroeide. Vaak hebben zijn personages een lege of non-descripte achtergrond. Ze leven geroutineerde levens en proberen op te gaan in de anonimiteit van grote steden of kleurloze suburbs. Deze leegte vormt vervolgens een startpunt voor conflicten die in werking worden gezet door gebeurtenissen of confrontaties met andere personages.

Scène uit Next of Kin

In Egoyans eerste lange film, Next of Kin (1984), vormen deze elementen de basis voor een verhaal over de imperfecties van gezinsrelaties. Een nietsnut die nog steeds bij zijn ouders woont, komt via gezinstherapiesessies terecht bij een ander familie. De hoofdpersoon heeft geen emotionele band met zijn echte ouders, ondanks het feit dat hij door hen beschermd wordt in een goed bedoelde cocon van materialisme. Als hij zich voordoet als de verloren zoon van een ander gezin van buitenlandse afkomst, komt hij erachter dat familiebanden verschillen. De film toont hoe vreemden toch een onderlinge band kunnen hebben en hoe bepaalde families ondanks hun leugens een intieme stabiliteit behouden.

Gebroken relaties
In Family Viewing (1987) wordt een jongen gevolgd die bij zijn gescheiden vader en stiefmoeder woont. Zijn vader probeert de herinneringen aan zijn ex-vrouw te vergeten, terwijl de jongen tussen het wal en het schip van de scheiding valt. Door te kijken naar oude familievideo’s heeft hij een manier gevonden om de gebroken gezinsrelaties weer even te vergeten, totdat zijn vader deze video’s overtapet met beelden van zijn nieuwe vrouw en hun seksspelletjes. Family Viewing speelt met hoe herinneringen en de visuele vastlegging daarvan kwetsbare registraties zijn die gemanipuleerd kunnen worden. De film volgt de pogingen van de jonge hoofdpersoon om de herinneringen aan zijn familie nog enigszins intact te houden, ook al komen die niet overeen met de werkelijkheid.

Scène uit Speaking Parts

Egoyan heeft een fascinatie voor film als registratiemiddel en hanteert vaak zelfreflectieve methoden die de kunstmatigheid en echtheid ervan ter discussie stellen. In Speaking Parts (1989) stalkt een wereldvreemde vrouw een man die in films werkt als stille figurant. Zij is gefascineerd door zijn mysterieuze aanwezigheid in korte scènes, die ze obsessief bekijkt, maar ze is niet in staat om normaal met hem te communiceren. Deze man wordt in de film gevolgd terwijl hij meedoet aan castinggesprekken. Door een scenariste wordt hij gekozen voor een pratende rol, nadat zij getroffen wordt door zijn gelijkenis met haar overleden broer. In Speaking Parts is de aantrekkelijkheid van beelden het hoofdthema. Omdat beelden verleidelijk zijn en de realiteit verbloemen of vervangen, worden ze voor de onzekere personages in de film een substituut voor hun eigen innerlijke leegte.

Kwetsbare identiteit

Scène uit Ararat

Egoyan kan door zijn methodes gezien worden als een filmmaker die film niet puur ziet als een escapistisch vermaaksmiddel. De kracht van zijn films is vooral de wijze waarop hij de werkingen van het medium blootlegt en vervolgens koppelt aan de kwetsbaarheid van identiteit zoals die gedefinieerd wordt door familiebanden of etniciteit. Egoyans Armeense achtergrond vormt ook een terugkerend element in zijn films. Armenië verbindt zijn meest toegankelijke film in deze serie met de meest experimentele film. Ararat (2002) gaat deels over de Armeense genocide. De film toont hoe moeilijk het is om van historische feiten een film te maken. Ararat heeft als hoofdpersoon de jonge Raffi, de zoon van een overleden Armeense vrijheidsstrijder. Zijn moeder is een kunsthistorica die een boek heeft geschreven over de Armeense modernistische schilder Arshkille Gorky. Tegelijkertijd volgt de film een regisseur die een zeer persoonlijke film wil maken over de Armeense genocide en daarbij Gorky als personage wil gebruiken. De kijker krijgt beelden voorgeschoteld van deze film, maar soms overlappen ze met de narratieve structuur van Ararat zelf, waardoor verschillende verhalen met elkaar vervlochten worden. Dit wordt versterkt doordat de film een gefragmenteerde tijdsstructuur heeft, waarbij het verleden en het heden door elkaar lopen. De film volgt daarnaast verschillende personages die toevallig met elkaar in contact komen door bepaalde gebeurtenissen. Ararat is door al deze elementen een vrij pretentieuze film, die in zijn vorm ook nog eens gebruik maakt van de grote gebaren van publieksfilms. Het blijft onduidelijk of Egoyan die populaire methoden bekritiseert of juist ziet als een geschikte methode om van historische feiten pakkende cinema te maken.

Scène uit Calendar

Calendar (1993) is daarentegen een veel persoonlijkere en intiemere film, die zeer eenvoudig als reisverslag gefilmd is. Egoyan speelt zelf de hoofdrol naast zijn vrouw Arsinée Khanjian (die in al zijn films speelt). De film gaat over een fotograaf en zijn vrouw die naar Armenië reizen om foto’s te maken van kerken voor een kalender. Tijdens de reis ontstaat er een spanningen tussen het paar die in werking worden gezet door culturele verschillen. Zijn vrouw werkt als tolk en spreekt de taal. Ze voelt zich thuis in het Armeense landschap en ontwikkelt een band met de chauffeur die hen rond gidst. Deze gids vertelt bij iedere kerk iets over de historische en architectonische achtergrond van de gebouwen, maar de fotograaf voelt zich naarmate de reis voortduurt steeds meer een vreemdeling. Ondanks zijn etnische banden met het land en zijn interesse voor de cultuur is er een barrière die hem ervan weerhoudt om te kunnen communiceren. Dat Egoyan zichzelf en zijn vaste partner heeft gecast, geeft de film een intiemere lading. In dat opzicht doet de film denken aan Rosselini’s zeer persoonlijke Viaggo in Italia (1953), waarin de Italiaanse cineast een semi-autobiografische film maakte over zijn relatie met Ingrid Bergman in de vorm van een reisverhaal.

Voorloper

Scène uit Exotica

Voor Egoyan kwam het grotere succes pas met Exotica (1994). Deze film komt nu over als een voorloper van mozaïekfilms zoals Magnolia, Lantana en Amores perros. Exotica is de naam van een grote striptent, waar alle personages uit de film elkaar ontmoeten. De film volgt een verbitterde belastingconsulent, een cynische dj en een sensuele stripper die zich uitkleedt op de klanken van Leonard Cohen. Wat ze gemeenschappelijk hebben zijn gebeurtenissen uit het verleden die door Egoyan op een ingenieuze wijze worden getoond.

De Concorde-serie bevat helaas niet The Sweet Hereafter (1997), Egoyans meest bekende film. De regisseur gebruikt hierin grotendeels de vaste groep spelers die hij door de jaren heen heeft verzameld, en hanteert dezelfde thematiek, weer verpakt verpakt in de vorm van een mozaïekfilm. Egoyans meest recente speelfilm, Where the Truth Lies (2005), is een uitstapje in neo-noir-gebied, waarbij de regisseur voor het eerst wordt bijgestaan door grote eigentijdse sterren (Kevin Bacon en Colin Firth). De vraag is hoe Egoyan zijn carrière zal voortzetten nu hij de mogelijkheid heeft om films te maken voor een groter publiek. Wat vaststaat is dat Egoyans vroege periode een consistente serie films beslaat, waar intelligent wordt gespeeld met vorm en inhoud. Het is alleen jammer dat Concorde deze uitgebreide dvd-serie niet heeft aangevuld met interviews of audiocommentaar. Verheldering over Egoyans werkwijze en zijn thematische fascinaties had een belangrijke toevoeging kunnen zijn bij een oeuvre dat zo nauw op elkaar aansluit en zo strak is vormgegeven.

Next of Kin (1984), Family Viewing (1987), Speaking Parts (1989), The Adjuster (1991), Calendar (1993), Exotica (1994) en Ararat (2002) worden gedistribueerd door Indies. The Sweet Hereafter is door A-Film op dvd uitgebracht; Where the Truth Lies door Universal.