Een interview met James Meek - Over extremisme en zelfonderzoek

Uit liefde van het volk speelt in het Rusland van vlak na de Russische Revolutie, wanneer het land verwikkeld is in een heftige binnenlandse strijd tussen de communisten, de Roden, en de socialisten, de Witten. Maar het is geen boek óver het communisme. “Mijn boek gaat over mensen die moeten omgaan met de eeuwige spanning tussen twee verschillende soorten liefde – liefde voor een individu en liefde voor een ideaal.” Acht jaar werken in de Oekraïne en Rusland leverden de sfeer voor het boek.

Geschiedenis en verhalen

Hoewel Uit liefde van het volk in een historische context speelt, is het geen historisch werk. “De hoofdverhalen in de roman zijn mijn bedenksels; de historische situaties zijn echt. En dus vertel ik de geschiedenis alleen voor zover het noodzakelijk is om een van de situaties die de context van de roman vormen, vorm te geven.” Maar het schrijven van een dergelijk verhaal is niet eenvoudig en er zijn vele valkuilen. Wij weten nu hoe de geschiedenis verder verlopen is, maar die kennis moet een auteur eigenlijk loslaten bij het schrijven van zijn boek. “De romanschrijver die over het verleden schrijft, mag zichzelf niet de luxe toestaan om op grond van de geschiedenis te selecteren en te kiezen. Het heden bevat sporen van vele mogelijke toekomsten, toekomsten die bewaarheid worden en toekomsten die dat niet worden. Een slechte roman is een roman waarvan de personages altijd precies de sporen oppikken die de echte toekomst representeren. En wanneer de personages het bij het juiste eind hebben, weten ze dat niet noodzakelijkerwijs. Het feit dat Samarin zich een concentratiekamp kan voorstellen dat nooit heeft bestaan, maar dat lijkt op de concentratiekampen die later verschenen, betekent niet dat hij ofwel bedoeld heeft ze te voorspellen of dat hij wilde dat ze gebouwd zouden worden.”

Eigenwijze karakters en klassiekers

Karakters kunnen dus een eigen leven gaan leiden, en de schrijver zelfs misleiden. “Ik heb expres een verkeerde voorspelling bedacht voor de sjamaan: ‘Iedereen zal een paard hebben’. Het idee van moderniteit en vooruitgang dat de sjamaan had, was dat – letterlijk – iedereen op de wereld een eigen paard zou hebben, een veel ‘moderner’ dier dan het rendier waar hij aan gewend was. Maar in de context van mijn boek, realiseerde ik nadat ik het had geschreven, als je de trein ziet als een ijzeren paard, dan hebben alle karakters een paard. Dus de sjamaan had gelijk! Het was niet mijn bedoeling dat dat zo gebeurde.”

L.N. Tolstoj

De hedendaagse schrijver van historisch gesitueerde romans krijgt altijd een vergelijking met ‘de klassieken’ naar zijn hoofd geslingerd. Bij Meek refereren mensen aan Dostojevksi en Tolstoj, maar hij houdt niet van dit soort vergelijkingen. “Wat zijn ‘de Russische klassieken’? Ik weet dat het moeilijk is voor een lezer om de setting van een boek te negeren wanneer hij nadenkt over invloeden. Maar het zou fantastisch zijn als je een boek kon schrijven, gesitueerd in Londen in 1860 en voornamelijk beïnvloed door Thomas Pynchon, dat mensen dát zouden opmerken, en dat ze niet zouden zeggen dat het ‘net Dickens’ is.”

Onbekende castraten of “how to write a novel?”

In Uit liefde van het volk komen castraten voor, die ervan overtuigd zijn dat hun levenswijze uiteindelijk rust en verlossing zal brengen. Ik, en ongetwijfeld vele anderen met mij, had nog nooit van deze castraten gehoord. “Er zijn zeer veel kleine referenties naar de castratensekte, verspreid over de Russische en Europese literatuur en geschiedenis van de 19e en 20e eeuw. Midden jaren negentig vond ik toevallig een boek in Parijs dat meer details bevatte.” Hieruit ontsproten bij Meek meteen karakters en verhaallijnen. Maar natuurlijk was er eerst meer onderzoek nodig.

“Er zijn drie soorten onderzoek voor romans. Het minst belangrijk, het soort onderzoek dat geminimaliseerd moet worden, is wat algemeen bekend staat als boek- en reisonderzoek. Ik deed daarvan zoveel als nodig was om te voorkomen dat ik iets absurds of overduidelijk anachronistisch zou schrijven. Het tweede, belangrijker soort onderzoek, is het leven dat je hebt geleid, en wat je hebt gevoeld en gezien en gelezen en gehoord in die tijd, zonder de speciale bedoeling er een roman over te schrijven. Ik ben vaak in Siberië geweest, maar nooit met een lijst vragen voor een roman. Als ik een weekend in de Oeral doorbracht met een moordenaar en zijn vrienden was dat niet voor onderzoek, maar omdat ik niets anders te doen had dat weekend en hij me een aardige kerel leek. Een roman moet geen set antwoorden zijn op vragen die je hebt gesteld, maar een poging om vorm te geven aan enkele van de vragen die ten grondslag liggen aan de uitgebreide, verwarrende wirwar van antwoorden die het leven bevat. Het derde, meest belangrijke en moeilijkste onderzoek is het onderzoek dat je binnen in jezelf doet. Ben je bereid om voor jezelf uit te vinden wat je gelooft over de menselijke natuur – en als je dat bent, ben je dan bereid dat in een boek op te schrijven?”

Extremisme en de menselijke natuur

Voor Meek is de menselijke natuur er een van extremisme, zowel in het verleden als nu. “Het lijkt een voornamelijk mannelijke vorm van gedrag te zijn. Het is vernietigend, maar tegelijk aantrekkelijk voor mannen en vrouwen die geen extremisten zijn.” De extremistische ideeën in de roman zijn niet speciaal tijdgebonden, ze waren al eeuwenlang in min of meer dezelfde vorm rond in de hoofden van mensen. “Samarin heeft het idee dat mensen van nature goed zijn, en dat als de instituties en vervelende individuen die hen in de weg zitten worden vernietigd, er een utopia zal ontstaan. Balasjov denkt dat het seksuele verlangen de ketting is die de menselijk ziel gevangen houdt.” Voor Meek verschillen deze ideeën niet wezenlijk van die van de huidige islamitische zelfmoordterroristen. “Maar zij zijn ook weer gerelateerd aan christelijk fundamentalisme, de praktijken van de Rooms-Katholieke kerk, Pol Pot, en zelfs de Amerikaanse strategie bij de inval in Irak.”

Het gevolg van deze extremistische ideeën is volgens Meek helaas wel negatief. Met bijna alle karakters in Uit liefde van het volk loopt het slecht af. “Maar ik ben niet degene die mijn karakters straft. Tot op zekere hoogte straffen ze elkaar. Meestal, net als wij, straffen ze zichzelf.”