Wonderkind van de wijsbegeerte stelt teleur

Markus Gabriel werd in 2009 op 29-jarige leeftijd Duitslands jongste hoogleraar filosofie ooit. In datzelfde jaar publiceerde hij een werk met de populaire Sloveense denker en cultuurcriticus Slavoj Žižek. Sindsdien is Gabriels naam als wonderkind van de wijsbegeerte wereldwijd gevestigd. Naast zijn werk aan de Universiteit Bonn reist hij de hele aarde over om lezingen te geven, en vindt hij de ruimte om regelmatig een boek te laten verschijnen. Als hij echter nog wat meer tijd voor Waarom we vrij zijn als we denken had kunnen vrijmaken, was de uitgave waarschijnlijk een stuk sterker geweest.

Eurocentrisme versus neurocentrisme

Niet alleen uit de Duitse titel, maar ook uit de inleiding blijkt dat Gabriel het allerminst eens is met Dick Swaab en consorten: wij zijn niet ons brein. Via het begrip eurocentrisme (het idee dat Europa een cultureel superieure positie inneemt ten opzichte van de rest van de wereld) komt Gabriel tot het woord neurocentrisme: de opvatting ‘dat er louter een geschikt stel hersenen voor nodig is om ons tot levende wezens met een geest te maken’.

Nu het eurocentrisme achterhaald is, vindt Gabriel het hoog tijd om het neurocentrisme aan te pakken. Kritiek hierop is ‘slechts een van de doelstellingen van dit boek’, meldt de filosoof aan het eind van zijn lijvige inleiding. De andere is ‘het geestelijke landschap van onze zelfkennis’ schetsen: ingaan op de vraag wie we eigenlijk zijn. Maar doordat Gabriel zo druk is om tegen de hersenwetenschappers tekeer te gaan, schiet de tweede doelstelling er een beetje bij in.

Eenzame strijder

In vijf hoofdstukken staan achtereenvolgens de filosofie van de geest, het bewustzijn, het zelfbewustzijn, het ik en tot slot vrijheid centraal. Bij elk thema gaat Gabriel in op diverse gerelateerde theorieën, en probeert hij met behulp van voorbeelden inzichtelijk te maken wat  de implicaties zijn. Dat kan nuttige inzichten opleveren, zeker omdat Gabriel de theorieën en hun gevolgen aan het actuele hersendebat poogt te koppelen. Hij kan echter de verleiding niet weerstaan om voortdurend te blijven benadrukken hoe onzinnig bepaalde theorieën van neurowetenschappers zijn. In plaats van een beeld krijgen van ‘het geestelijke landschap van onze zelfkennis’, zoals Gabriel beloofde, wordt de lezer daardoor meegesleurd in de opvattingen van de auteur. Voor iedereen die het toch al met hem eens was is dat misschien prima; de neutrale lezer wordt er echter niet door overtuigd.

Gabriel streefde ernaar, vermeldt hij aan het einde van zijn werk, om een filosofie van de geest van voor de eenentwintigste eeuw te schetsen. Daarmee zet hij de huidige discussie over bewustzijn in een breder perspectief. Het is echter een gemiste kans dat hij geen aandacht besteedt aan collega-filosofen die zich momenteel met dit thema bezighouden. Huidige neurowetenschappers waar Gabriel het mee oneens is zijn breed vertegenwoordigd, recente filosofen die de mening van de Duitse filosoof delen daarentegen niet. Daardoor lijkt Gabriel zich als een eenzame strijder tegen alle ‘neurocentristen’ te willen presenteren. Dat doet de waarheid echter geen recht.

Gemiste kans

Waarom we vrij zijn als we denken is niet zomaar een werk; het is een manifest. Gabriel heeft maar één doel: de lezer laten inzien waarom de neurowetenschappelijke benadering tekort schiet. Daar slaat hij soms een beetje in door. Door voortdurend woorden als ‘darwinitis’, ‘neuromanie’ en ‘neurocentrisme’ te gebruiken en te wijzen op ‘de meest onzinnige “neuro”-disciplines’ blijft Gabriel hangen in het afwijzen van de neurowetenschappen. Ondertussen blijft de argumentatie voor zijn afkeur vaak achter, en maakt hij onvoldoende duidelijk wat zijn benadering dan precies toevoegt aan het debat.

Een polemische stijl blijkt bovendien geen garantie voor een amusante leeservaring. Ook de grote hoeveelheid verwijzingen naar de populaire cultuur – van Fargo tot sciencefiction – levert daar geen bijdrage aan. En hoeveel etensvoorbeelden en grappig bedoelde paragraaftitels Gabriel er ook bij haalt om alle theorieën te verduidelijken: als geheel blijft zijn verhandeling nogal droog. De hoogleraar lijkt zich regelmatig in zijn theoretische uitwijdingen te verliezen. Een goede redacteur en een extra herschrijfronde waren geen overbodige luxe geweest.

Al met al voelt Waarom we vrij zijn als we denken als een gemiste kans. Gabriels boodschap dat we niet ons brein zijn, kan voor veel mensen een opluchting zijn. Een opluchting die allerminst in zijn boek naar voren komt. In plaats van opluchting zorgt Gabriel vooral voor teleurstelling.