Timmermans zet aan tot denken

‘Er dreigt in onze samenlevingen een herzuiling,’ schrijft Frans Timmermans bezorgd, ergens halverwege zijn pamflet Broederschap. ‘We gaan steeds meer langs elkaar leven, binnen lijnen van kansenongelijkheid.’ Juist voor Timmermans moet dat vooruitzicht een verschrikking zijn. De man die sinds november 2014 eerste vicevoorzitter van de Europese Commissie is refereert vaak aan zijn grootvader, die in de Limburgse mijnen werkte. Timmermans is een kind van de naoorlogse vooruitgang en individualisering, en hij ziet de wereld die hem gemaakt heeft kapot gaan.

Dus komt hij in het geweer. Broederschap is het resultaat van een aantal speeches die kort na de aanslagen in Parijs op 13 november zijn gebundeld en geredigeerd. Die aanslagen, hoewel nauwelijks twee maanden geleden, lijken een kantelpunt te hebben gevormd in de discussie over het Europese project en de komst naar Europa van honderdduizenden vluchtelingen en migranten uit het Midden-Oosten en Noord Afrika. Ook voor Timmermans.

Vrijheid, gelijkheid, broederschap

Victor Hugo omschreef in 1875 vrijheid als een recht dat iedereen heeft, gelijkheid een feit en broederschap – ‘of, zoals wij nu zouden zeggen: solidariteit,’ schrijft Timmermans –, een plicht. In Broederschap, dat volgens de ondertitel een pleidooi voor verbondenheid is, roept Timmermans op om oude verbanden te herinneren en nieuwe verbindingen tussen mensen te maken. Kijk elkaar aan, ga in gesprek, spoort hij zijn lezers aan, leer van de ander en zet je, indien nodig en met onderbouwing, tegen die ander af. Maar kijk niet vanaf de zijlijn toe. Met andere woorden: wees betrokken. Tolerantie is niet hetzelfde als onverschilligheid.

Er staan mooie zinnen in dit pamflet, echte Timmermans-zinnen. Ze kunnen een beetje pathetisch zijn. Ritmisch. Aanstekelijk, ook. Gelukkig zijn niet alle politici hun grip op de Nederlandse taal kwijt. Maar achter die zinnen ontwaar je een leegte; je ontkomt niet aan de gedacht dat Broederschap op cruciale momenten te oppervlakkig blijft.

Zo blijft Timmermans hangen bij de constatering dat er dingen mis gaan in Europa, wat hij karakteriseert als een gebrek aan gedeeld lotsbesef en een neiging tot herzuiling. Hierdoor worden samenlevingen opgebroken, bevolkingsgroepen uit elkaar gedreven. Dit manifesteert zich als een afkeer van de politiek, op allerlei niveaus, maar komt ook naar voren in de problematische omgang met de vluchtelingen- en migrantenstroom. Maar als de Europese burger in de 21e eeuw niet meer de samenhang van vrijheid, gelijkheid en broederschap doorziet, dan moet de vraag gesteld worden hoe dat zo gekomen is. En het antwoord daarop geeft Timmermans helaas niet.

Hopen op een vervolgpamflet

Ja, na de Tweede Wereldoorlog is de Europese burger in verre mate geïndividualiseerd; eerst in het westelijke deel van het continent, later ook in het oostelijke deel. Maar waarom? Wat is daar de oorzaak van? Hier moet wel het neoliberalisme aangewezen worden als (mede)schuldige, een term die in Broederschap echter niet voorkomt. Politiek en economisch neoliberalisme leeft van cijfers (‘meten is weten’), niet van broederschap. Hoe, bijvoorbeeld, kunnen we de omvang van de informele economie meten? Hoe de waarde van solidariteit? En als het niet meetbaar is, hoe kunnen we het dan in cijfers omzetten? In Broederschap zijn deze vragen niet te vinden: Timmermans wil als politicus vooral ‘praktisch’ blijven. Abstracte theoretische verhandelingen horen daar blijkbaar niet bij. Zo blijft echter wel een dieper begrip van de crisis in Europa buiten bereik.

Omdat zijn analyse algemeen is, kan Timmermans slechts wat algemene maatregelen voorstellen om een nieuw gevoel van broederschap aan te wakkeren. Een oppervlakkig en vaag probleem krijgt een oppervlakkige en vage oplossing. De grote kracht van Broederschap is niet een grondige analyse of een concreet actieplan, nee, de grote kracht is dat het de discussie een impuls geeft, dat een belangrijke stem als Frans Timmermans zich daar in heeft gemengd. Laten we hopen op weerwoorden.