Theaterbewerkingen van Houellebecq relevanter dan ooit

Platform werd in 2005 ook al in de regie van Simons opgevoerd door NTGent. Evenals in de gelijknamige roman wordt de wereld beschouwd door Michel, een typisch Houellebecq-personage: cynisch, solitair en amoreel – op het apathische af: een complete antiheld. Michel is zoals alle Houellebecq-protagonisten de belichaming van absolute middelmatigheid. Een baan als ambtenaar bij de overheid waar hij geen voldoening uit haalt en geen relaties met andere mensen die tot emotionele bevrediging leiden. Een leven dat weinig hoogtepunten kent en net zo weinig dieptepunten, want ook drama en sentimentaliteit is de Houellebecq-protagonist vreemd.

Michel besluit, bij wijze van doorbreking van de sleur, een georganiseerde reis naar Thailand te boeken. Tijdens deze reis ontmoet hij Valérie. Er ontstaat een liefdesrelatie tussen de twee en Valérie geeft Michel voor het eerst het gevoel dat het leven de moeite waard is. Valérie werkt in de toeristenindustrie waar ze concepten voor nieuwe vakantiereizen uitwerkt. De groepsreis in Thailand, en de aldaar in grote getale aanwezige prostituees, brengen Michel op het idee van luxe seks-resorts. Hier kunnen Westerlingen zich niet alleen laven aan grote hoeveelheden eten en cocktails, maar ook seks kan onbeperkt geconsumeerd kan worden. Het idee blijkt succesvol en de liefde tussen Michel en Valérie wordt nog verder omhoog gestuwd.

De Toerist als Massamens

Platform handelt over een typisch Houellebecq-thema: toerisme. Dit onderwerp komt ook terug in werken als Lanzarote en Elementaire deeltjes. Met de beschouwing van het massatoerisme ziet Houellebecq de perfecte ingang om onze hedendaagse maatschappij te analyseren en te bekritiseren. Immers, waar komt genotsconsumptie en uniforme gelijkschakeling zo mooi samen als tijdens de vakantie? Hier wordt iedereen hetzelfde merkwaardige personage: de toerist. Dat wat je ziet, doet, eet, voelt, fotografeert en ervaart is allemaal van tevoren uitgedacht en bovendien geperfectioneerd omdat al duizenden anderen je zijn voorgegaan. Daarmee wordt de toerist voor Houellebecq een symbool van Westerse leegte; de vakantieganger als geoptimaliseerde massamens. Ironisch genoeg is deze gelijkschakeling juist voortgekomen uit een op hol geslagen individualisme waarin het persoonlijk genot centraal staat. Om de steeds groter wordende genotseisen te kunnen bevredigen moet men efficiënt te werk gaan, et voilà: de georganiseerde groepsreis kan beginnen.

Houellebecq wordt vanwege zijn kritiek op de lege Westerse waarden vaak geïnterpreteerd als een onheilsprofeet die het einde van Westerse culturele suprematie voorspelt. Onze eigentijdse liberale en kapitalistische maatschappijen bieden geen enkele vorm van een positieve levensbeschouwing die tot een zinvolle invulling van het leven leidt. Toch toont Houellebecq zich in Platform nog een optimist: de liefde kan voor ieder individu redding brengen. Voor Michel komt deze redding in de vorm van Valérie. Opmerkelijk is dat deze liefde floreert in een Westers systeem van seksindustrie. Houellebecq laat een andere ideologie aan dit liefdesverhaal een einde maken: de islam komt in een van de laatste hoofdstukken in de vorm van een aantal zelfmoordterroristen om de hoek kijken. Tijdens een aanslag op een van de resorts in Bali komt Valérie om het leven. Michel overleeft, maar kwijnt vervolgens weg in ellende. Met de plotwending van een aanslag bewees Houellebecq voor het eerst zijn griezelige grip op de tijdgeest: een jaar na de uitgave van het boek vonden in 2002 de Bali Bombings plaats waarbij 202 mensen – met name toeristen – overleden. Anno 2017 komt Platform natuurlijk ook in de context te staan van de aanslagenreeks die Frankrijk sinds 2015 teistert. Het is dan ook niet vreemd dat regisseur Simons er voor kiest om zijn bewerking te openen met de aanslag en de voorstelling in het puin te laten plaatsvinden. Daarmee geeft hij terrorisme een veel centralere rol dan Houellebecq deed. Het puin – bestaande uit kapotte terrasstoeltjes, strandtafels en andersoortig vakantieplastic – verwijst naar een Westers waardensysteem dat het ook even niet meer weet; de personages lopen er doorheen alsof ze nooit een andere wereld hebben gekend.

De Sharia in Frankrijk

Het tweeluik wordt vervolgd en afgesloten met een bewerking van Onderworpen, Houellebecqs meest recente roman uit 2015. Ditmaal volgen we François, wederom een cynische klootzak en daarnaast ook docent literatuur aan de Parijse universiteit Sorbonne. De Franse verkiezingen zijn onlangs gewonnen door Mohammed Ben-Abbes van de Moslimbroederschap (zijn uitdager was Marine Le Pen) en Frankrijk wordt omgebouwd tot een islamitische staat met een gematigde shariawetgeving. Houellebecq schetst zo een interessant gedachte-experiment in de vorm van een dystopie. Een dystopie die door het hoofdpersonage overigens kalmpjes wordt beschouwd. Het duurt namelijk niet lang voor François de bijkomende voordeeltjes van de herpositionering van het patriarchaat begint in te zien. In eerste instantie krijgt François een aanzienlijke oprotpremie aangeboden van de Sorbonne – dat nu gefinancierd wordt door de Saoedi’s – waar hij gretig mee instemt: het gezapige leven aan de academie stond hem al een tijdje tegen. Maar Houellebecq heeft zijn protagonist geen levensdoel, droom, hobby of enig andere vorm van een idee van een zinvolle levensinvulling meegegeven, waardoor François weer begint terug te verlangen naar zijn leven aan de universiteit. De analogie tussen François en de auteur waar hij op gepromoveerd is – Joris-Karl Huysman – ontgaat François niet. Huysman behoorde ooit tot de stroming der decadenten maar heeft zich op latere leeftijd bekeert tot het katholicisme, hopende zijn leven een zinvolle invulling te geven. François lijkt hem achterna te gaan wanneer de Sorbonne hem nog veel meer geld biedt om weer terug te komen om een nieuw boek te schrijven over Huysman. Hiervoor dient hij aan één vereiste te voldoen: bekeerling worden van de islam.

Houellebecq is in Onderworpen cynischer dan in Platform. De liefde brengt geen oplossing voor de leegte van het leven: François’ Joodse scharrel is al lang weggevlucht naar Israël. Biedt religie dan een uitweg? Houellebecq is hier dubbelzinnig over (er zijn al ellenlange discussies gevoerd over het al dan niet islamofobe karakter van Houellebecqs werk) maar in mijn interpretatie voert Houellebecq religiositeit toch vooral op als een duistere verleider die langskomt op je meest zwakke momenten, van verlossing is echter geen sprake.

Charlie Hebdo

Als Houellebecq in Platform het failliet van het Westerse waardesysteem aankondigt dan is Onderworpen het laatste zetje richting de afgrond. François’ wereldbeschouwing is zo volstrekt leeg dat hij zich bij het eerste de beste duwtje in de rug aansluit bij de politieke islam. Hij staat niet alleen, ook vele voormalig rechts-extremisten stappen zonder al te veel moeilijkheden over op een samenleving gefundeerd in de islam. Met Onderworpen bewijst Houellebecq andermaal zijn gevoel voor de tijdgeest. Op de dag dat Onderworpen uitkwam vond de aanslag op de redactie van Charlie Hebdo plaats. Houellebecqs markante kop prijkte op de cover van het tijdschrift. Houellebecq staakte zijn publiciteitstoer maar kreeg met deze aanslag meer publiciteit dan anders ooit mogelijk was geweest: het had een cynische gebeurtenis uit een van zijn eigen boeken kunnen zijn.

De continuïteit tussen beide verhalen wordt in de theaterbewerking door Simons verbeeld door Onderworpen in het puin van de aanslag uit Platform te laten afspelen. Daarnaast worden zowel Michel als François op identieke lijzige wijze gespeeld door Steven Van Watermeulen. Hij speelt zijn personages met een gepaste afstand zoals ook Michel en François zich met een afstand tot de wereld verhouden. Alsof de wereld waarin ze leven niet werkelijk hun wereld is en de gebeurtenissen die ze meemaken niet werkelijk met hen van doen hebben. Deze afstand wordt verder gecreëerd doordat met name in Platform veel in de derde persoon gespeeld wordt. Hoewel het de mooie Houellebecqiaanse oneliners het meeste recht doet, is het prettig dat van dit stijlmiddel in Onderworpen minder gebruik wordt gemaakt.

Het is een logische keuze om Platform na een dikke tien jaar weer in de theaters te brengen. Het verhaal heeft een hernieuwde waarde verkregen in de context van een Frankrijk waar al anderhalf jaar de noodtoestand van kracht is en waar- met enig gevoel voor dramatiek gesteld – al even lang een strijd der ideologieën gaande is. Onderworpen heeft sinds zijn verschijning al helemaal aan relevantie gewonnen. Hoewel het twee op zichzelf staande verhalen zijn, vormen ze tezamen een consistente kijk op eigentijdse mondiale ontwikkelingen en een kritiek op de afkalving van de Westerse levensbeschouwing. Daarbij moet wel vastgesteld worden dat Le Pen het zondag niet opneemt tegen een politiek islamist, maar tegen een sociaalliberaal die misschien wel de verpersoonlijking vormt van Westerse idealen als gelijkheid en vrijheid. Als Houellebecq een onheilsprofeet is die deze idealen heeft doodverklaart, dan lijkt zijn boodschap prematuur te komen. We kunnen nog even door.