Het schrijnende leven in een circustent

Franz Woyzeck doet alles op een holletje. Hij rent af en aan met spullen, en zelfs als hij stilstaat, beweegt er altijd wel iets aan hem. Zijn voeten wiebelen, zijn bovenlijf schudt, zijn buik trilt. Komt doordat iedereen hem aldoor opjaagt. Hij is soldaat, maar omdat hij een vriendin heeft en een kind, kan hij van zijn soldij alleen niet rondkomen. Dus doet hij klusjes voor zijn kapitein. En hij verdient bij als proefkonijn in de duistere medische experimenten van een geschifte dokter. Geen wonder dat Woyzeck opgefokt en afgedraaid is.

Moordenaar
Dit stuk is gebaseerd op de feitelijke rechtbankstukken van de zaak tegen moordenaar Woyzeck. Georg Büchner (1813-1837) schreef aan Woyzeck toen hij ziek werd. Büchner stierf op zijn 23^e aan tyfus. Jong als hij was, liet hij een sterk oeuvre na, waarvan Dantons dood en Leonce en Lena deel uitmaken. Woyzeck is niet af. Het bestaat uit losse scènes waarvan de volgorde niet vaststaat. Daardoor is het voor theatermakers een extra uitdaging ermee aan de slag te gaan. Regisseur Rijnders kiest voor de volgorde waarin de opeenstapeling van gebeurtenissen Woyzeck drijft tot moord.

Afstand

In het decor (van Paul Gallis) domineert een kolossale circustent. Rood met wit gestreept. Er staan tribunes onder waarop acteurs gaan zitten en kijken. Een kwartet musici in die tent begeleidt de voorstelling. Die circustent maakt van Woyzeck een voorstelling in een voorstelling. Iedereen kijkt naar iedereen, zogezegd. Dat werkt vervreemdend. Omdat iedereen dus ‘speelt’ en niemand ‘is’, blijven alle personages op afstand, de toeschouwer voelt met niemand mee. De acteurs dragen lelijke pakken, Woyzeck (Rogier Philipoom) loopt in een bruin linnen gevangenisboevenpak. De koppen van de mannen zijn kaal. Vrouwen dragen vloekende kleren. Gezichten zijn grauw geschminkt. De omgang tussen de mensen is ongemakkelijk, koud, oncomfortabel, pijnlijk, schrijnend. Zelfs Woyzecks vriendin Marie (Fania Sorel) is geen warme vrouw; al is dat wel begrijpelijk, want zij komt zelf ook liefde tekort.

Wreken

In die kille wereld is Woyzeck eerder een slachtoffer dan een dader. Iedereen doet rot tegen hem, terwijl hij zelf betogen ophangt over de natuur en de onschuld. De kapitein (Marc De Corte) solt met hem. De experimenterende dokter (Jacqueline Blom) solt met hem. Zelfs de tamboer-majoor (Michiel Blankwaardt) met wie zijn vriendin is vreemdgegaan solt met hem. Geen wonder dat de stoppen bij hem doorslaan. Woyzeck koopt een mes en gaat zich wreken op de enige mens die hij de baas is: zijn Marie. Eindelijk is hij rustig, eindelijk is hij de situatie meester. Eindelijk staat Woyzeck stil. En hij steekt toe: “Steek dood, steek dood: de Woyzeck-vrouw!”

Gewoon Volk

Het is geen fijne, gezellige, warme voorstelling, deze Woyzeck. Meer een studie naar hoe je een mens tot het uiterste drijft. Hoe krijg je iemand in wie geen greintje kwaad steekt zover dat hij een doodzonde begaat. Büchner was in zijn tijd vernieuwend omdat hij geen stuk schreef over dure mensen met hoogdravende emoties, maar over het Gewone Volk, met al zijn haken en ogen. Dat levert geen warme, maar wel een intrigerende voorstelling op.

 

Woyzeck van het RO Theater is te zien tot en met 23 december 2008. Zie speellijst.

Gerardjan Rijnders heeft een enorme staat van dienst. Hij is de vroegere artistiek leider van Toneelgroep Amsterdam, en voordien van Globe in Eindhoven. Rijnders regisseerde onder andere ook Malpensa, Wie is er bang voor Virginia Woolf? en Keetje van Heilbron.