Bedrukt en schuldig

Behalve over persoonlijke schuldgevoelens, die ze soms genadeloos fileert, gaat dit boek ook over oorzaken en gevolgen ervan. Over de rol van nurture en nature, het proberen te begrijpen van beweegredenen en over misverstanden die kunnen rijzen. Daarbij gaat de auteur te rade bij bekende en onbekende filosofen en psychologen als Freud en Winnicott, bij Kierkegaard en Nietzsche, en bij schrijvers als Kafka, Shakespeare en Euripides. We kunnen van ze “leren dat besluiteloosheid, en het ontwijken van schuld, ernstiger gevolgen kan hebben dan een duidelijk besluit”.

Schuldbewustzijn

Eigenlijk gaat het Loontjens niet eens zozeer om schuld en je schuldig voelen, maar om schuldbewustzijn. Vaak lopen daarbij spijt en schuld door elkaar. Spijt kun je hebben van iets dat je helder kunt verwoorden, schuld is vager. Je kunt je zelfs schuldig voelen zonder spijt te hebben, zoals Astrid Holleeder, die eens in een interview zei “dat ze geen spijt had, maar zich nog altijd schuldig voelde omdat door haar getuigenis haar broer in de gevangenis zit”.

Je kunt ook spijt hebben zonder je moreel schuldig te voelen, zoals Jannah Loontjens, die in Bangkok haar paspoort verkocht om geld voor de terugreis te hebben. Wel juridisch schuldig, beschaamd en boetvaardig. “Misschien kwam het door minachting voor autoriteiten die me was bijgebracht” en waarover ze eerder schreef in Roaring Nineties (2016). Ook hierin mengt ze eigen ervaringen met filosofische en praktische vragen.

Nieuwsgierigheid

Sommige boeken van schrijvers die in dat boek ook een grote rol spelen, leest ze opnieuw en nu anders. Zoals Foucaults Geschiedenis van de seksualiteit. Loontjens schrijft, dat ze haar geliefde “overlaadt, met nieuwsgierige, toegewijde ervaringen” en daarbij zelf de indruk heeft, dat ze “dit doet uit oprechte nieuwsgierigheid”. Het omgekeerde is het geval: ze hoeft niet alles van hem te weten. “Mijn geliefde”, schrijft ze, “voelt zich bedrukt en ik voel me schuldig, dat ik eigenlijk helemaal niet even open naar hem luister als ik had beloofd.”

Ze concludeert in de voetsporen van Foucault, “dat vertrouwelijkheid ten onrechte wordt begrepen als het delen van een waarheid. Vertrouwelijkheid bestaat er misschien juist wel in dat je elkaar de ruimte geeft om niet alles te hoeven vertellen en delen.” Om elkaar voor pijn te beschermen? Uit verantwoordelijkheidsgevoel voor de ander?

Ander perspectief

In het verlengde hiervan zet de auteur de stap naar schrijven vanuit andermans perspectief, zoals ze dat deed in haar roman Wie weet. “Het schrijven vanuit andermans perspectief schenkt je een zekere vrijheid. Juist omdat je niet de volledige verantwoordelijkheid hoeft te nemen voor de denktrant die je uitprobeert, kun je roekelozer, intiemer, onthullender en meedogenlozer schrijven.” Of is het dat je geen schuld wilt dragen? Maar bestaat “filosofie [niet uit] gedachten uitproberen en onderzoeken?”

Even, terloops, komt Loontjens verwantschap met de schrijfster, dichter en vertaler Frida Vogels ter sprake. Samen met haar geliefde Jamal trad Loontjens in de zomer van 2018 in haar voetsporen. Ze schreef er Als het over liefde gaat over. De relatie tussen Jannah en Jamal komt onder spanning te staan. Zo zijn Schuldig, Roaring Nineties en Wie weet spannende, literaire mengelingen van filosofie en egodocument geworden. Helder en eerlijk verwoord.