Een samenleving zonder cultuur

Die Soldaten eenmaal gezien heeft, vergeet deze opera zijn leven niet meer.

Zeven jaar geleden bracht De Nederlandse Opera Die Soldaten voor het eerst in het Muziektheater, en met een voor een belangrijk deel dezelfde bezetting maakt de herneming zo mogelijk nog meer indruk. Een klein wonder, want Zimmermanns meesterwerk gold sinds de première in 1965 lange tijd als onspeelbaar. De componist heeft het de uitvoerenden dan ook niet gemakkelijk gemaakt.

Een leger in de orkestbak

De opera speelt ‘gisteren, vandaag en morgen’, kent vele simultaanscènes en maakt gebruik van filmbeelden. En dan is daar nog de muziek, die een orkest van 120 man vereist, verdeeld over een hoofdorkest met een immense batterij slagwerk, drie bühne-orkesten, een jazzcombo, en dat alles nog eens aangevuld met geluidsbanden. Geen wonder dat zelfs de orkestbak van het Muziektheater te klein is en dirigent Hartmut Haenchen noodgedwongen door het publiek zijn pad naar de bok moet zoeken. Maar waar het gebruikelijk is deze partituur met drie dirigenten te lijf te gaan, doet hij het schijnbaar moeiteloos in zijn eentje. O ja, en dan zijn er ook nog eens 45 solisten en tientallen figuranten. Het resultaat is net als zeven jaar geleden muziektheater op het scherpst van de snede.

Zimmermann (1918-1970), zelf getekend door de oorlog, baseerde zijn opera op het gelijknamige lichte toneelstuk van Jakob Lenz, maar in zijn bewerking zit niets humoristisch. Centraal staat de wrede groepsmoraal waaraan niet alleen het keurige burgermeisje Marie (fenomenaal gezongen door Claudia Barainsky) ten onder gaat, die onafwendbaar alleen maar verliezers oplevert, en waarin verliefdheid leidt tot geweld, aanranding, moord en zelfmoord. Aan het eind herkent de vader zijn eigen dochter niets eens meer. Dit is een opera waarin werkelijk niets lieflijks zit en waaruit geen sprankje hoop spreekt. Of zoals Haenchen het verwoordt: ‘Dat is wat je ziet in dit stuk: een samenleving zonder cultuur.’

Zwevende kijkdoos

Regisseur Willy Decker en decorontwerper Wolfgang Gussmann hebben er bewust voor gekozen het publiek niet ook nog eens te bombarderen met allerhande beelden, maar tonen een tijdloos en abstract decor dat in het Muziektheater lijkt te zweven als een kijkdoos. Het begin van de vierde akte, waarin Zimmermann doorelkaar lopende filmprojecties voorschrijft die eerdere scènes weergeven, is een van de hoogtepunten van Deckers enscenering. Geen film, maar iedere keer als Marie weg wil vluchten, komt een van de personages uit de eerdere aktes dreigend het toneel op.

Door het claustrofobische toneelbeeld komt de nadruk nog meer op de muziek te liggen. Muziek die zeker de moeite waard is, en citaten van zowel Bach als Alban Berg bevat, maar veel van de luisteraar vraagt. Bij een eerste beluistering is het zoeken naar een melodielijn, een aanknopingspunt. Die biedt de partituur wel degelijk, maar vaak in verminkte vorm. Haenchen heeft echter gelijk wanneer hij stelt dat Die Soldaten een stuk is dat je in de zaal moet voelen, op een cd (of dvd) kun je het bijna niet weergeven. De voormalige chef-dirigent van De Nederlandse Opera vertrok een aantal jaren geleden uit ons land wegens onvrede met toenmalige orkestbezuinigingen. De aangekondigde huidige doen het ergste vrezen voor uitvoeringen van opera’s die zo veeleisend zijn als Die Soldaten.