Microkosmos van de onderduik

Zelden was de titel van een oorlogsdagboek beter gekozen: De wereld waar ik buiten sta. Met deze dichtregel vat Hanny Michaelis haar drie laatste oorlogsjaren samen. Voor deze zeer gevoelige vrouw van begin twintig was dit een helse periode, waarin ze al haar krachten moest inzetten. Het innerlijk traject van vertwijfeling en eenzaamheid legde ze af langs een route van dagelijkse bezigheden, afgewisseld met zelfreflectie en herinneringen aan de innige band met haar ouders.

Het boek beslaat een minutieuze schildering van haar dagelijks leven van 1942 tot 1945. Aanvankelijk als dienstmeisje bij een familie in Amsterdam, later als onderduiker in de provincie, onzeker over het lot van haar liefsten. De ouders van Michaelis werden op 26 maart 1943 vergast. Op diezelfde dag kreeg ze op haar onderduikadres in de Haarlemmermeer een afscheidsbriefje uit Westerbork.

Uitgebuit

Door deze schok verandert haar scrupuleuze zelfonderzoek onder druk van diep schuldgevoel in dwangmatige zelfkritiek. Ze gedraagt zich soms bijna masochistisch. Hanny beult zich letterlijk af om een ‘beter’ mens te worden en zo nu en dan wat goedkeuring te krijgen van anderen. In de ruim duizend bladzijden geeft Michaelis een puntgaaf beeld van de afgesloten wereld van de onderduiker. Een ‘broeikas-leven’, noemt ze het.

Als jonge Joodse vrouw uit een artistiek en intellectueel Amsterdams milieu moest ze genadebrood eten bij de brave gereformeerde gezinnen die hun christenplicht deden en de vervolgde Joden opnamen; vriendelijk en meegaand blijven tijdens het tafelgebed, de visites en verjaardagen; honderden keren zonder commentaar of tegenwerping dezelfde taken en klusjes uitvoeren; converseren met mensen die haar niet interesseerden, maar die ze heel erg dankbaar moest zijn, al werd ze, dienstmeisje voor dag en nacht, schandelijk uitgebuit.

Obsessie

Onwaarschijnlijke zelfbeheersing is haar antwoord op de druk waar ze aan bloot staat, afgewisseld met obsessieve verliefdheden. Michaelis geeft regelmatig aan hoezeer deze hartstochten ook voor haarzelf raadselachtig zijn. Door de episode met de dichter en literatuurprofessor Nico Donkersloot begrijpt ze dat als het daadwerkelijk tot erotisch contact komt, ze afhaakt. Haar liefde voor de leraar Nederlands op het gymnasium Dick Binnendijk, de ‘B.’ in het dagboek, lijkt een soort emotionele schuilplek, een fijn gevoel waar ze altijd naar kan terugkeren. Het gedicht ‘Portret’ dat ze over hem schrijft zou evengoed een zelfportret kunnen zijn:

‘… het wreed en martelend contrast

tussen een onbevredigd, half verstikt verlangen

en de hoog opgeschoten woekerplant

van diepgewortelde verbittering –

als in een kooi houdt het meedogenloos verstand

de schuwe vogel van het hart gevangen.’

Hanny’s verstand en zelfbeheersing waren soms meedogenloos. Vooral wanneer ze getreiterd werd door de kinderen en de bekrompen volwassenen om haar heen, die heel goed beseften dat er een vreemde bij hen woonde. Tot elke prijs moesten conflicten voorkomen worden. Eruit gezet worden betekende het einde.

En wie weet wás Hanny Michaelis soms irritant, met haar demonstratieve liefde voor klassieke muziek, haar eeuwige pianospel en het lezen van goede boeken. Maar ze was vooral kwetsbaar. Met dit dagboek overleefde ze haar gevangenschap. Het wonder van iemand die zich schrijvend staande houdt.