Bizarre dwaaltochten van ons erfgoed

en zeventiende eeuw. Zeldzame schilderijen en zilverwerk, maar ook notitieboekjes en een vrij recent ontdekte kattenmummie. Ze vertellen een verhaal van ongekende Zeeuwse weelde en welvaart, maar zijn ook stille getuigen van de soms zeer bizarre dwaaltochten van ons nationale erfgoed.

Na een sluiting van ruim zes jaar is het Zeeuws Museum in Middelburg weer geopend voor het publiek. Grondig verbouwd, met een eigenzinnige vormgeving die al heel wat stof heeft doen opwaaien. Bezoekers lijken óf lyrisch óf verontwaardigd te zijn. Het Zeeuws Museum wil de mensen weer echt laten kijken en heeft ervoor gekozen zijn zalen door vormgevers en kunstenaars in te richten. Streekdracht is vermengd met hedendaagse mode, overal duiken filmpjes op om het verhaal achter de collectie te vertellen. De SGP was niet zo blij met de film Stripshow 1850 van het kunstenaarsduo Paul en Menno de Nooijer. Een meisje en een jongen ontkleden zich voor de camera, zodat je kunt zien hoeveel lagen er schuil gaan onder de Walcherse klederdracht uit de negentiende eeuw. Met een paar seconden bloot aan het eind, want onder het lange hemd droeg je immers geen ondergoed.

Enorme winsten

Het Zeeuws Museum is zuinig met verklarende teksten bij wat je ziet. In de drie zalen die voor ‘Terug naar Zeeland’ zijn ingericht is alleen een korte wandtekst te vinden, met een bloemlezing van historische hoogtepunten. Over de Gouden Eeuw van Zeeland, grofweg tussen 1500 en 1650. Veere, nu een lief en pittoresk ministadje, was de belangrijkste marinehaven van de Nederlanden. Philips van Bourgondië voerde zijn hofhouding in Italiaanse stijl, op kasteel Souburg (waarvan ook de allerlaatste resten grondig verwijderd zijn voor de bouw van een nieuwe woonwijk). Hij trad op als mecenas en omringde zich met bouwmeesters, wetenschappers, humanisten en kunstenaars. Daarna volgden Zeeuwse successen in de Tachtigjarige Oorlog en enorme winsten dankzij de VOC. Middelburg bezat in die tijd meer grandeur en rijkdom dan Amsterdam.

Appel en een ei

De welvaart van kerken, adel en burgerij leidde tot een kolossale vraag naar kunstobjecten. Het Zeeuws Museum heeft zo’n veertig voorwerpen bij elkaar gebracht, afkomstig uit privéverzamelingen en collecties van gerenommeerde musea als het Rijksmuseum, het Mauritshuis, Boijmans Van Beuningen, The Gilbert Collection in Londen en het Statens Museum in Kopenhagen. In de catalogus zijn de verhalen achter die objecten te lezen. Veel van het rijke Zeeuwse kunstbezit ging verloren bij rampen en oorlogen, de rest is door schenkingen, diefstal en verkoop over de hele wereld verspreid. In de catalogus kom je verbazingwekkende verhalen tegen over de verkwanseling van belangrijke stukken: zo verkocht de rooms-katholieke parochie van Zierikzee een groot deel van zijn schilderijen voor een appel en een ei, om gasverlichting aan te kunnen leggen. De taxatiewaarde bedroeg fl. 4800,- maar het kerkbestuur ging toch akkoord met een schamele fl. 215,-.

Rembrandt van Zeeland

Jan Gossaert van Mabuse, De metamorfose van Hermaphroditus en Salmacis, ca.1517 (olieverf op paneel) Collectie Museum Boijmans Van Beuningen, Rotterdam.

‘Terug naar Zeeland’ start met een grappige eigentijdse muurschildering van Silas Schletterer en Michiel Walrave, twee Zeeuwen van het beruchte kunstenaarscollectief Antistrot. Een bonte collage met onder andere de gemummificeerde kat, die in 1958 in de muur van de Grote Kerk van Veere werd aangetroffen. Het is onbekend of de kat daar door een ongelukje terecht kwam, of misschien geofferd is om het gebouw te beschermen. Het arme beest is in ieder geval een gedurfde toevoeging aan de tentoonstelling. Ook bijzonder zijn de sprankelende portretten van de Kongolese ambassadeur en zijn knecht. Zij kwamen in 1643 met een vloot van tien schepen op bezoek in Vlissingen, om een brief te bezorgen. En er is een zeldzaam werk te zien van de Rembrandt van Zeeland, Jan Gossaert. Hij maakte veel schilderijen in opdracht van Philips van Bourgondië, maar slechts een klein gedeelte van zijn werken is bewaard gebleven. Eén daarvan is ‘De metamorfose van Hermaphroditus en Salmacis’. Museum Boijmans Van Beuningen leent dit paneel voor de allereerste keer uit, speciaal voor deze tentoonstelling.

Wonderkamers

Gemummificeerde kat afkomstig uit de Grote Kerk van Veere, ca. 1520. 55 cm x breedte 34 cm. Verzameling gemeente Veere.Lengte

De tentoonstelling spiegelt de sfeer van de wonderkamers op de bovenste verdieping: alles hangt dwars door elkaar, op een opvallende achtergrond van koningsblauw en goud. Behalve in de catalogus is er weinig extra informatie, zodat je ongestoord kunt kijken. Naar slim gekozen objecten die verbonden zijn met alles waar Zeeland zo trots op is; van Jacob Cats tot zilverwerk dat herinnert aan luxueuze banketten. Een plantage uit de VOC-tijd, minutieus geschilderde landschapjes, een allegorie op de bloei van de visserij. En een wandtapijt dat door hetzelfde atelier is vervaardigd als van de eigen collectie wandtapijten, waarvan de allermooiste net terug is van een reis naar New York en Madrid. Je bent vrij snel aanbeland bij het sluitstuk van de verzameling, een kleurrijk drieluik van de geschiedenis van Salomo. Met een beetje geluk kun je nog Jan Toorop’s ‘Gebed voor de Maaltijd’ zien, dat terug moet naar de erfgenamen van de joodse kunstverzamelaar Ernst Flersheim. Geschilderd in Domburg, vervolgens naar Frankfurt gehaald, waar het geconfisqueerd werd door de nazi’s. Later in goeder trouw gekocht door het Zeeuws Museum, nu bestemd voor een bankier in New York. Een recent voorbeeld van de soms onvoorspelbare dwaaltochten van cultureel erfgoed.

 

Lees ook het interview met Valentijn Byvanck, directeur van het Zeeuws Museum.