Gemengde gevoelens
In de Gouden Eeuw ging het er niet alleen om dat een werk esthetisch mooi was. Het werd belangrijker geacht dat de emotie geloofwaardig overkwam op de beschouwer. Hoe om werd gegaan met het afbeelden van verschillende emoties in de zeventiende eeuw, is nu te zien in het Frans Hals Museum.
Cornelis Pietersz Holsteijn, Venus en Amor bewenen de dode Adonis , c. 1647, Frans Hals Museum, Haarlem Foto Margareta Svensson
De tentoonstelling bestaat uit meer dan 50 werken uit onder andere de collecties van het Frans Hals Museum, het Rijksmuseum, Musée des Beaux-Arts de Strasbourg en nog enkele andere toonaangevende musea. Het museum is opgedeeld in zeven zalen waarin per zaal verschillende emoties centraal staan, zoals angst, woede, wellust en verdriet. Men wordt ontvangen in de zaal van lijden en wanhoop, maar eindigt gelukkig met het gevoel van vreugde. In de eerste zaal krijgt de bezoeker inzicht in de manieren waarop kunstenaars uitdrukkingen leerden afbeelden. Hiervoor werden handboeken gebruikt met instructies voor gezichtsuitdrukkingen en gebaren die horen bij diverse emoties. Er werd ook gekeken naar voorgaande schilders, waardoor er standaard uitdrukkingen in omloop waren. Vaste uitdrukkingen en houdingen die voor een bepaalde emotie stonden. Wilde de kunstenaar zich onderscheiden? Dan was hij op zijn eigen spiegelbeeld aangewezen. Rembrandt bestudeerde bijvoorbeeld zijn eigen uitdrukkingen in de spiegel, om een zo realistisch mogelijke emotie na te bootsen.
Johannes Moreelse, Democritus ca. 1630, Centraal Museum Utrecht
Emoties door de tijd heen
De verandering in het uiten van emoties door de tijd heen wordt op een mooie manier weergegeven. Zo was het in de zestiende eeuw heel normaal om uitbundig te reageren. Halverwege de zeventiende eeuw werd echter van mensen verwacht de emoties onder controle te houden, dit is terug te zien in de schilderkunst. Waar Venus in de zestiende eeuw nog hysterisch huilend gezien kon worden bij het levenloze lichaam van Adonis, is halverwege de Gouden Eeuw slechts nog een enkele traan bij haar te zien.
Het interpreteren van gevoel
De werken sluiten goed aan bij de emotioneel gethematiseerde zalen. Zo straalt de vrolijkheid af van de lachende filosoof Democritus van Johannes Moreelse (1630). Toch speelt de worsteling met het weergeven van gevoel ook een rol in de expositie.
Christiaen van Couwenbergh, Verkrachting van een zwarte vrouw, 1632, Musée des Beaux-Arts de Strasbourg
Vooral dubbelzinnige emoties waren een struikelblok, zo is er bij Verkrachting van een zwarte vrouw van Christiaen Gillisz van Couwenberg het gevaar van een verkeerde interpretatie. De context is essentieel voor waar de emotie wordt getoond. Wanneer het afgebeelde verhaal bekend is, kunnen de emoties op de figuren geprojecteerd worden, maar bij het werk van Van Couwenberg komen de afgebeelde emoties niet overeen met het bijbehorende verhaal. Zo is het niet geheel duidelijk of het daadwerkelijk om een verkrachting gaat. Gezichtsuitdrukkingen lijken niet voor één uitleg vatbaar, het hangt vooral af van de interpretatie van de beschouwer en dat wordt benadrukt door deze expositie.
Dat er meerdere interpretaties mogelijk zijn, blijkt in het Emolab. Hier is inzage in een onderzoek naar verschillende opvattingen over hoe men tegenwoordig de emoties van de tentoongestelde werken zou omschrijven. De eigen emotionele kennis kan hier ook worden getest.
Emolab: voorbeeld van de interpretaties van de tentoongestelde werken.
De tentoonstelling geeft een mooi beeld van de meest belangrijke morele, of juist immorele, emoties uit de zeventiende eeuw. Niet alleen krijgt de bezoeker informatie over het waarom van de getoonde emoties, maar ook over de manier waarop zij deze gevoelens op het doek zetten. Zoals blijkt in het Emolab is het zelfs nu nog lastig om de weergegeven gevoelens te identificeren, maar het museum geeft hierbij een goede begeleiding. Deze unieke tentoonstelling is het bezoeken zeker waard.
