Staat van verwarring

Raw Footage, 2006, video still (beeld uit gevonden documentair materiaal, courtesy Reuters & ITN (ITN Source)

Raw Footage bestaat uit twee naast elkaar geplaatste projectieschermen waarop gedurende meer dan een uur gelijktijdig verschillende beelden te zien zijn. Video-installaties met realistische, maar vervreemdende beelden vormen een belangrijk onderdeel in het oeuvre van Aernout Mik, maar nooit eerder gebruikte hij bestaand documentatiemateriaal. In media-archieven van onder andere Reuters en Independent Television News zocht en selecteerde Mik ‘restmateriaal’ van beelden van de oorlog in voormalig Joegoslavië.

Alledaagsheid

Het wordt al snel duidelijk waarom deze beelden het nieuws niet gehaald hebben. Zo op het eerste gezicht gebeurt er vaak weinig dramatisch. Tekenend is bijvoorbeeld de relatieve stilte; het geweld van een oorlog roept associaties op met lawaai en chaos, maar dat blijkt in de praktijk niet voortdurend zo te zijn. Zo laat Raw Footage geruime tijd onbeweeglijke vergezichten van een prachtig heuvellandschap zien dat zich langzamerhand vult met grijze wolken, veroorzaakt door de explosies en hevige vuurgevechten die zich daar klaarblijkelijk afspelen. Juist deze stilte, gecombineerd met de neutraliteit van de achterelkaar gemonteerde beelden, maakt dat de toeschouwer volledig op zichzelf teruggeworpen wordt. Door het ontbreken van commentaar of waarschuwende geluiden als geschreeuw of een alarm, groeit de betrokkenheid. Je wordt gedwongen mee te gaan in de realiteit van een voortdurende onheilsdreiging. Maar als er dan een jongen door twee mannen uit de rivier wordt gevist die écht dood lijkt te zijn en je vervolgens geconfronteerd wordt met beelden van lijken die op vrachtwagens worden gezeuld, kun je toch nauwelijks geloven dat het waar is wat je ziet.

Raw Footage, 2006, video still (beeld uit gevonden documentair materiaal, courtesy Reuters & ITN (ITN Source)

Overlevingsstrategie

Deze opeenvolging van beelden maakt dat de sfeer steeds grimmiger en onheilspellender wordt en hoewel je zelf al snel zin krijgt een potje te gaan huilen, valt het op dat de betrokkenen ter plekke eigenlijk heel weinig emoties tonen. Mensen lopen niet wanhopig rond in de smeulende chaos van versplinterd glas en meubilair, maar ondernemen dappere pogingen de boel weer bij elkaar te vegen. Misschien wel het meest aangrijpende van Raw Footage is dat de mensen aan dood, geweld en verwoesting gewend lijken te zijn geraakt; mannen in loopgraven schieten tussen het cola drinken en sigaretjes roken achteloos hun granaten af, een boer blijft met zijn trekker tussen de militairen rijden die zich met kalasjnikovs op zijn land hebben gevestigd en kinderen spelen oorlogje met houten, en schokkend genoeg soms ook met echte geweren. Dagelijks leven en oorlog grijpen naadloos en onbegrijpelijk in elkaar.

Zondebokken

Raw Footage is inmiddels geen ruw materiaal meer; met de keuze en volgorde van de beelden is ook dit videowerk geregisseerd. Wel blijft deze montage een verhaal zonder begin, zonder einde, en zonder climax. Miks geënsceneerde werk Scapegoats zou in die zin ook uit restmateriaal kunnen bestaan; ook in deze video-installatie van ruim een half uur, geprojecteerd op een groot, op de vloer staand scherm, is geen sprake van een traditionele verhaalopbouw. In een oorverdovende, drukkende stilte volgen allerlei onsamenhangende voorvallen elkaar op. De scènes spelen zich deels buiten in de zon af, op een soort parkeerplaats. Mannen en vrouwen, jong en oud staan in onduidelijke toestand op een rij. Mensen die deels in legerkleding gestoken zijn, lopen daar wat doelloos omheen of hangen in hun legervoertuigen. Hun strakke en soms bebloede gezichten vertellen de toeschouwer dat het om een oorlogssituatie gaat. Maar wie hoort waarbij; wie is de boosdoener en wie is de zondebok?

Scapegoats, 2006, afbeelding van de set, foto: Florian Braun, courtesy Galerie Carlier, Gebauer, Berlijn

De andere scènes zijn in een sporthal gemaakt. De kale betonnen vloer, omgeven door een tribune van witte en blauwe stoeltjes, vormt het decor voor nog meer onduidelijkheden; de mensen die buiten stonden worden hier opnieuw in rijen opgesteld, gedwongen te gaan zitten en hun handen te heffen. Even later staan ze echter weer en is de verhouding tussen slachtoffer en dader helemaal zoek. Als er wordt uitgezoomd zie je dat de sporthalvloer ook nog bezet wordt door een geïmproviseerde keuken met een druk kokende man, een brancard omcirkeld door mensen van het Rode Kruis en een verlaten, klassiek houten eetkamertafelset op een wollen tapijt. Hoewel er, afgezien van een kort en onverwacht geweersalvo, geen geluid is bij Scapegoats, neem ik aan dat het zich in Nederland afspeelt. De sporthal en de bijbehorende parkeerplaats, de kleding en de tassen die de mensen bij zich dragen, lijken dat te verraden. Los van de onlogische volgorde van de beelden, maakt ook dit herkenbare de beelden surrealistisch en misschien zelfs wel wat futuristisch.

Beeldconsumptie

Los van het Nederlandse aspect, brengt bij Scapegoats, net als bij Raw Footage, het ontbreken van een verhaallijn en het uitblijven van een climax het verwarrende, angstaanjagende en onberekenbare van een oorlog heel dichtbij. Je probeert voortdurend wijs te worden uit wat je ziet, om conclusies te kunnen trekken en te weten welke kant, welke richting je moet kiezen. De overeenkomsten tussen de twee videoinstallaties zijn niet toevallig; de reden voor Aernout Mik om in media-archieven te zoeken naar restmateriaal was een onderzoek om Scapegoats te kunnen maken. Juist de combinatie van het realistische en het geënsceneerde werk maken de oorlogsbeleving heel sterk. Op deze manier worden de dagelijkse, ongekunstelde realistische beelden van een land in oorlog samengebracht met beelden uit het hier en nu. Hij heeft hiermee de verwarring, angst en doelloosheid van een oorlog angstaanjagend tastbaar en voelbaar gemaakt. Toch gaat Raw Footage/Scapegoats niet alleen over oorlog. Het legt ook het verwachtingspatroon van de huidige beeldconsumptie bloot. Door onze gewenning aan televisie- en filmbeelden en de manier waarop in deze media doorgaans verhalen worden verteld, verwachten we een duidelijke verhaallijn, vaak vol met vaste elementen en aanwijzingen. Iedereen weet wel dat dit geen realistische weergave van de werkelijkheid is, maar in deze tentoonstelling wordt pijnlijk duidelijk dat verhaallijnen en aanwijzingen bij uitstek zaken zijn waaraan het in een oorlogssituatie ontbreekt.