Theatrale maatschappijkritiek

Maar wat voor een films! Dertig jaar na dato doen ze nog altijd onverminderd urgent aan. Hoewel tamelijk willekeurig samengesteld en met extra’s die niet in alle gevallen een directe link hebben met de hoofdfilm, bieden de boxen, met hun uitstekende beeldkwaliteit, een goede introductie op het werk van een van de belangrijkste Duitse filmmakers.

Machtshonger

Effi Briest

Fassbinder kreeg het in zijn films voor elkaar een eigen wereld te creëren, en daarmee tegelijkertijd veel over de werkelijkheid te zeggen. Hoewel ze kunstmatig ogen, vaak doorslaan in het absurde en bevolkt worden door stereotypen, zijn zijn films toch ook schertsende aanklachten tegen het na-oorlogse Duitsland en haar bewoners. Tegen hun machtshonger en autoriteitsgevoel, en tegen de grote stands- en welvaarstverschillen in het land.

Neem Warnung vor der heiligen Nutte, die Fassbinder al in 1971 maakte, maar die – volgens de trailer – pas zeven jaar later in de bioscoop verscheen. De film is een genadeloze afrekening met het filmvak en met het idealisme van de jaren ’60. Hoofdrol is voor een regisseur die een aanklacht wil maken tegen macht en agressie, maar zichzelf gedraagt als een tiran, wat trouwens ook voor de meeste van zijn collega’s geldt. Er wordt gezopen, geschreeuwd, met glazen gegooid en gevochten, waarna aan het eind dan eindelijk de eerste scène wordt opgenomen. Als dat geen ironie is – maar dan wel van de wrangere soort.

Moderne aristocratie

Chinesisches Roulette

Machtspelletjes worden er ook gespeeld in Chinesisches Roulette, over een familie van hoge stand die ongewild samenkomt in een landhuis. Vader en moeder met hun beider minnaars (!) en de invalide dochter met haar nanny. Al snel wordt duidelijk hoe verziekt de verhoudingen zijn: de ouders kunnen hun kind niet luchten of zien. Wat daar precies toe heeft geleid blijft gissen, maar het vermoeden rijst dat het snobistische echtpaar haar lichamelijke gebreken niet kan accepteren. Geestelijk is het meisje echter vlijmscherp. Dat blijkt als ze ‘Chinese roulette’ spelen, waarbij de ene partij vragen moet stellen om te raden wie van hen de tegenpartij in het hoofd heeft. Dit is indirect een psychologisch spel: het is een andere manier om ‘dingen uit te praten’, want echt gepraat wordt er natuurlijk allang niet meer.

Terwijl Fassbinder in deze films het gebrek aan moraal van de elitaire bovenklasse in beeld brengt, richt hij zich in Der Händler der vier Jahreszeiten juist op de onderkant van de samenleving. In dit arbeidersdrama zien we de alcoholische groenteboer Hans, die een vreugdeloos huwelijk heeft met Irmgard. Als hij na een dronken agressieve bui een hartaanval krijgt, verandert hij van een monster in een nogal tragische figuur; zeker als we via zijn zus te weten komen dat ‘de mensen het niet altijd goed met hem voor hebben gehad’. Wanneer zuslief dan ook nog eens tijdens een familie samenzijn zegt dat de rest van de familie Hans altijd geminacht heeft, drinkt hij zich dood.

De personages in deze films zijn, meer dan mensen van vlees en bloed, typetjes die staan voor iets anders: de machtswellusteling (de filmmaker in Warnung vor der heiligen Nutte) of het zwarte schaap (de groenteman in Der Händler der vier Jahreszeiten). Die stereotypen hebben een politieke functie; Fassbinder gebruikt ze om de maatschappelijke orde extra scherp neer te zetten. Het knappe is, dat de personages wel blijven intrigeren. Je krijgt nooit echt grip op hen, waardoor ze aan menselijkheid winnen. Hoewel ze keihard zeggen waar het op staat, bieden die woorden meestal geen echt inzicht in hun psyche.

Geconstrueerde werkelijkheid

In einem Jahr mit 13 Monden

Wat mij echter nog het meest verbaasde, is dat Fassbinder zijn politiek-maatschappelijke verhalen op een zo’n vervreemdende manier verbeeldt. Alsof hij bang was zijn vingers te branden aan ‘plat’ sociaal drama. De werkelijkheid weergeven; ja, maar niet op een realistische manier. Sterker, zijn stijl heeft altijd iets grotesks, of het nu gaat om de wijze waarop hij zijn acteurs laat spelen of om de dialogen die hij ze in de mond legt. Zo gedragen de personages in Satansbraten zich als doorgeslagen primitieve wilden, en zijn hun teksten, in lijn met dat gedrag, banaal. Dit is Fassbinders wereld op de spits gedreven.

De veel gemaakte vergelijking van zijn films met toneelstukken komt deels voort uit dit theatrale karakter. Niet alleen spelen ze zich vaak af tegen de achtergrond van één locatie (de lobby van een hotel in Warnung vor der heiligen Nutte, een landhuis in Chinesisches Roulette), ook besteedt de regisseur veel aandacht aan de positionering van de acteurs ten opzichte van elkaar: als ze op een bepaalde manier staan of zitten, zie je ook dat ze met opzet zó zijn neergezet. Overigens zijn het geen verfilmde toneelstukken. Daarvoor zijn de films visueel te indrukwekkend. In Warnung vor der heiligen Nutte zwenkt de camera op een aparte manier tussen de personages, in de gangsterfilm Liebe is kälter als der Tod drijven veel scènes puur op de visuele sfeer: lange autoritten, hoofdpersonen die over straat lopen terwijl de camera een in licht badend beeld van hen voor hen uit filmt.

Het is alsof Fassbinder je, door al zijn kunstgrepen, op afstand wil zetten, zodat je je gedwongen voelt over zijn films na te denken. Dat kan effectiever zijn dan via sociaal-realisme de kijker mee te slepen in de film, hoewel het bij sommige kijkers misschien op meer weerstand stuit. Toegankelijker worden zijn films er namelijk niet door.

Fassbinder Box 3

Der Amerikanische Soldat (1970)
Liebe is kälter als der Tod (1969)
Chinesisches Roulette (1976)
Warnung vor der heiligen Nutte (1971)
Satansbraten (1976)

Fassbinder Box 4

Effi Briest (1974)
Martha (1974)
Der Händler der vieres Jahreszeiten (1972)
In einem Jahr mit 13 Monden (1978)
Götter der Pest (1970)