Een fenomeen

Borat (Sacha Baron Cohen) was voor het eerst op tv te zien in Da Ali G Show, met de gelijknamige gastheer die denkt zwarter te zijn dan Michael Jordan maar in feite dezelfde kleur heeft als Nicole Kidman. Iedere aflevering kreeg Borat vijf tot acht minuten, waarin de zogenaamde Kazachstaanse journalist mockumentary-style in zowel Engeland als de Verenigde Staten mensen interviewde om aan hen tips voor zijn vaderland te ontfutselen. De schetsen waren consequent beledigend, waarbij Cohen een gave bleek te hebben om of iedereen ongelooflijk kwaad te krijgen, of iedereen precies te laten zeggen wat op dat moment het minst politiek correct is. Cohen, zelf Joods, heeft antisemitisme tot een specialisme gemaakt op een manier waar Rob Muntz nog wat van op zou kunnen steken.

De film volgt eigenlijk hetzelfde stramien als de fragmenten uit de tv-serie. Een aantal scènes is vrijwel gelijk aan sketches die Cohen eerder gedaan heeft, zoals een chic etentje met vooraf een les in etiquette. Maar een film van 90 minuten is natuurlijk een ander verhaal dan een serie korte sketches. Cohen plakt de bekende scènes aan elkaar door ze te gieten in een roadmovie-formule, met als prijs aan het eind van de rit een ontmoeting met de nieuwe liefde van zijn leven: Pamela Anderson. Voorwaarde is dat de kijker niet rekent op een diepgaand plot met een ontroerende climax; van de climax met Anderson kan veel gezegd worden, maar niet dat hij ontroert. De formule werkt perfect, ook omdat Borats producer Azamat Bagatov – met Borat op reis om te zorgen dat alles op rolletjes loopt – zorgt voor een conversatie- en worstelpartner van formaat.

Een ontwapenende eikel

Het is te eenvoudig om te beweren dat Borat niets meer is dan onderbroekenlol. De situaties waarin de vaak nietsvermoedende Amerikanen intuinen, leiden tot een plaatsvervangende schaamte van de toeschouwer. Het is een zelfde soort effect als de Britse comedy The Office nastreeft, waarin het even eikelige als onnozele afdelingshoofd (de briljante Ricky Gervais) erin slaagt om iedereen om hem heen te beledigen zonder dit in de gaten te hebben. Een belangrijk verschil is echter dat Borats antisemitisme, homofobie, discriminatie en vrouwenhaat komen uit een ogenschijnlijk goed hart. Goedgeluimd, slecht gekleed – eigenlijk een combinatie van een soort van schattig met de meest gênant mogelijke opmerkingen: Borat is nu al legendarisch.

Zijn onschuld werkt ontwapenend, en vormt hiermee een verklaring voor de bereidwilligheid van de Amerikanen op wie Borat zijn pijlen richt. Omdat het een buitenlander is weet hij nou eenmaal niet beter. Het ligt voor de hand dat hij niet de meest tolerante uithoeken van de Amerikaanse maatschappij bezoekt. Voor een maximaal effect wordt, met een begin in New York en een eind in Los Angeles, vooral het conservatieve diepe zuiden op een bezoekje getrakteerd. Rodeobezoekers (door wie Borat wordt geadviseerd zijn snor af te scheren, zodat hij meer op een Italiaan en minder op een terrorist lijkt) zijn vaak nou eenmaal niet de meest genuanceerde mensen. Maar ook het schijntolerante masker van de zuidelijke bovenklasse wordt snel afgedaan zodra Borat een zwarte prostitué uitnodigt voor een etentje en – onwetende Kazach als hij is – met zijn drol in een zakje aan tafel wil schuiven omdat hij niet begrijpt hoe de wc werkt. Dat hij consequent retired en retard met elkaar verwart, helpt ook al niet erg, en het is niet de enige keer in de film dat de politie de brand blussen moet.

Door het ontmaskeren van een schijntolerante Westerse samenleving wordt de kijker een spiegel voorgehouden. De samenleving waarvan iedere westerling deel uitmaakt blijkt uiteindelijk niet veel meer te zijn dan het zogenaamde Kazachstaanse dorpje waar hij vandaan komt. De straten zijn weliswaar niet geasfalteerd, maar in Kazachstan weten ze in ieder geval wel wie de dorpsverkrachter is, en maken ze geen geheim van SOA’s als gevolg van sex met je zus. Als onschuldige buitenlander die wil profiteren van de kennis van de almachtige Verenigde Staten legt hij genadeloos vast dat de Westerse wereld in het algemeen en Amerika in het bijzonder in veel opzichten niet veel verder is dan bijvoorbeeld Kazachstan.

Gratis publiciteit

Deze pijnlijke constatering heeft al tot veel protesten geleid, en Borat is nooit ver weg om nog wat extra olie op het vuur te gooien. Zo stond Borats film op de officiële agenda van het Witte Huis in Washington DC tijdens een bijeenkomst van de Kazachstaanse delegatie en de Amerikaanse president Bush. Borat stond buiten de hekken, maar mocht het Witte Huis niet in. Eerder al had de Kazachstaanse regering getracht de schade te beperken in een aantal paginagrote advertenties in The New York Times, waarin ze zichzelf officieel distantieerde van de film.

Verder is de film al geschrapt uit honderden bioscopen, met name in het zuiden van de VS. Naar verluidt gebeurde dit wegens een gebrek aan belangstelling, maar het feit dat de waarheid pijn kan doen lijkt een meer voor de hand liggende verklaring. Het is allemaal onbedoelde gratis publiciteit geweest, het resultaat van een uitgekiende, wereldwijde campagne met verschijningen in talkshows als David Letterman en Conan O’ Brien (van wie we nu de kleur van zijn schaamhaar weten) en in steden als Amsterdam en Londen. De moraalridders speelden onbedoeld Sacha Baron Cohen in de kaart: ze hebben van wat een elitaire satire had kunnen blijven een megahit gemaakt, die de relatie tussen humor en film voor altijd veranderd heeft.