Een filmische symfonie

Toch is het ontbreken van vrouwen opmerkelijk, omdat de regisseur van 4 Elements zelf een jonge, Nederlandse vrouw is. Je vraagt je af wat zo iemand beweegt om een eerbetoon te brengen aan een soort die naar alle waarschijnlijkheid helemaal niet in haar leefomgeving voorkomt: de noest arbeidende, zwetende man. In drie van de vier elementen in de documentaire trekt een groep ruige mannen weg uit de bewoonde wereld, de uitgestrekte bossen van Siberië in, de woeste zee op of naar diep onder de grond, een kolenmijn. Alleen in het vierde deel blijven ze dichtbij, maar dat dient slechts om zich voor te bereiden op de ultieme reis: een retour ruimte.

Abstract

De mannen leveren grote fysieke inspanningen, worden smerig en slaan elkaar als het werk erop zit kameraadschappelijk op de schouders. Ze pauzeren, meestal met sigaret, boenen zichzelf en elkaar schoon, en keren naar huis terug. Maar hoe ondenkbaar zou hun gevecht tegen de natuur zijn zonder datgene wat de mens van de dieren onderscheidt: het gebruik van technologie. De vissers hebben hun boot en hun netten (in dit geval ijzeren kooien), de mijnwerkers hun liften, ondergrondse transportnetwerken en gereedschap en de ruimtevaarders hun simulatieapparatuur en gigantische raketten.

Regisseur Jiska Rickels, die het mijnwerkersgedeelte overnam uit haar korte afstudeerfilm Untertage, maakt de techniek en de natuur net zo belangrijk als de mannen. 4 Elements bevat nauwelijks dialoog, en interviews voor de camera ontbreken. Rickels is helemaal niet geïnteresseerd in de vraag wie de personen zijn achter de mannen; zij vormen enkel een vehikel in haar universele mens-natuur thematiek. Dat maakt 4 Elements op het eerste gezicht tot een tamelijk ontoegankelijke, wat abstracte documentaire.

Maar Rickels beeldt haar thematiek uit door te laten zien en te laten horen, en daarmee te laten voelen. Haar cameraman Martijn van Broekhuizen – die gelukkig koos voor 35mm film in plaats van video, tegenwoordig de standaard bij documentaires – schoot oogstrelende beelden, van zwartgeblakerde, bebaarde mannengezichten, een raket die richting lanceerbasis beweegt (vanuit kikkersperspectief, zodat de raket nog goddelijker lijkt) en luchten in alle vormen en kleuren. De geluidsband, gecreëerd door Horst Rickels, is een bonte kakafonie van omgevingsgeluiden en escapistische muziek.

Alomvattend

In de beste momenten grijpen beeld en geluid volledig in elkaar. Dat gebeurt met name als de geluidsband het ritme ondersteunt van wat er in het beeld gebeurt, bijvoorbeeld bij het deinen van de vissersboot, of het werken van de mannen in de mijn. Dan wordt 4 Elements een filmische symfonie. Het ritme dat Rickels uitbeeldt, is dat van de tegen de natuur strijdende man. Maar ook dat van het leven. Want het gevecht tegen de elementen vormt de constante in het bestaan van de mens op aarde, en geeft daarmee het ritme van het ons bestaan aan. Alomvattender kan de thematiek van een documentaire haast niet zijn.