Beklemmende verzetsfilms

Zowel in Hou de trein in het oog als in Die Bleierne Zeit is er sprake van verzet tegen het heersende regime. Groot verschil is echter dat dit verzet zich in Hou de trein in het oog tegen de Duitse bezetter richt, terwijl het zich in Die Bleierne Zeit tegen de eigen overheid keert. In het eerste geval hebben we te doen met een verzetsheld, in het tweede met een terrorist. Hoewel beiden op elkaar lijken, zullen de meeste mensen de eerste waarderen, terwijl ze de tweede veroordelen. Qua teneur, stijl en onderwerp verschillen de twee films hemelsbreed van elkaar. Waar de subtiele ironie van Hou de trein in het oog artistiek gezien interessanter is, roept de rauwe en politieke toonzetting van Die Bleierne Zeit actuelere vragen op.

Naïeve antiheld

Hou de trein in het oog is een licht absurdistische film waarin een klein dorpsstation centraal staat. Hoofdpersoon is de naïeve leerjongen Milos Hrma, een variant op de bekende Tsjechische antiheld de brave soldaat Švejk. Milos is niet voorbereid op het leven. Na een mislukte vrijpartij snijdt hij in een bordeel zijn polsen door. Als dit mislukt wordt hij naar een psychiater gebracht die hem verteld dat hij een seksueel probleem heeft. Dit probleem laat zich, aldus de psychiater, vrij gemakkelijk oplossen als hij zich laat onderwijzen door een ervaren vrouw. Verrijkt met deze kennis keert Milos in verwarde toestand terug naar zijn werk. Aldaar doet hij onder anderen de vrouw van de stationschef een oneerbaar voorstel, zonder te begrijpen hoe ongepast dit is.

Het tragikomische verhaal van Hou de trein in het oog wordt uitgebeeld in mooie, gedetailleerde scènes met een enorme suggestieve en vaak ook erotische kracht: de Canapé die tot tweemaal toe duidelijk hoorbaar scheurt na een verondersteld orgasme; een potlood dat tussen twee glurende borsten glijdt; enkele officiële stationsstempels die het blozende achterste van een jong meisje steeds dichter naderen; een konijn dat met twee handen wordt afgestroopt. Uit de film spreekt een grote vitaliteit en onderkoelde humor, zonder dat dit leidt tot een flauwe banalisering van het oorlogsgeweld.

Op de achtergrond speelt de problematiek van de oorlog, de collaborateurs, de Duitse SS en het verzet. Milos heeft hier allemaal nauwelijks weet van, maar raakt toch betrokken bij een fatale aanslag op een munitietrein. Onderhuids wordt er kritiek uitgeoefend op de meelopers en de Nazi’s. Deze kritiek is echter evengoed gericht tegen de communisten en hun aanhangers die het Duitse schrikbewind op hun eigen wijze voortzetten.

Een loden tijd

Die Bleierne Zeit refereert aan de geschiedenis van de Duitse terroriste Gudrun Ensslin, de vrouwelijk leider van de Baader-Meinhofgroep die in 1972 gearresteerd werd en talloze malen in hongerstaking ging tegen het strakke gevangenisregime. In 1977 hangt ze zichzelf op in haar isoleercel. Het is nooit duidelijk geworden of deze zelfmoord echt was of in scène gezet. Wel is duidelijk dat de Duitse staat bij de bestrijding van het terrorisme van de Rote Armee Fraktion (waarvan de Baader-Meinhofgroep een onderdeel was) aanvechtbare methoden gebruikte.

Margarethe von Trotta gebruikt dit gegeven in Die Bleierne Zeit voor een fictief verhaal over twee zussen, de idealistische journaliste Juliane en de staatsgevaarlijke radicaal Marianne. De een voert actie met woorden en spandoeken, de ander met bommen. Ze staan voortdurend tegenover elkaar, deze lichtontvlambare vrouwen, maar tegelijkertijd offeren ze veel voor elkaar op. Zo komt Marianne samen met twee zwijgzame kompanen midden in de nacht binnenvallen. Ze schoppen een hoop trammelant, zetten koffie, snuffelen in de kasten en kijken brutaal in het rond. Als ze niet direct juichend worden begroet door Juliane en haar echtgenoot, vertrekken ze beledigd voordat ze hun koffie zelfs op hebben kunnen drinken. In dit schijnbaar overbodige en gevaarlijke bezoek komt zowel de absolute scheiding tussen beide zussen als hun toewijding aan elkaar tot uiting. Julianes appartement wordt uiteraard in de gaten gehouden en Marianne wordt dan ook gearresteerd. Als Juliane haar later in de gevangenis vraagt naar de reden van haar bezoek, antwoordt ze: “Dat was je laatste kans om mee te gaan.”

Ontmenselijking

Die Bleierne Zeit is een beklemmende en soms zelfs claustrofobische film. Het brengt niet alleen de relatie tussen de terroriste en haar gematigde zus in kaart, maar eveneens de verhouding die de overheid tot de terroriste inneemt. De manier waarop Marianne als gevangene en haar zus Juliane als bezoeker in de gevangenis behandeld worden is op het misdadige af. De portier blaft kortaf bevelen: Jas uit! Broek open! Schoenen uit! Tijdens de bezoeken zitten maar liefst vier mensen mee te luisteren en te schrijven. De menselijkheid van de gevangene en haar familie staat onder druk. Binnen de gevangenismuren worden ze niet langer als mensen, maar als staatsgevaarlijke monsters beschouwd. Dit benadrukt het onvermogen van de overheid om de wandaden van de terrorist te begrijpen en ermee om te gaan. De enige strategie die ze kent is die van de ontmenselijking. Marianne (en met haar alle terroristen) is en blijft echter een mens. Wie dat vergeet dreigt zelf net zo radicaal te worden als de terrorist.

Die Bleierne Zeit maakt duidelijk dat het terrorisme de maatschappij op twee manieren bedreigt. Aan de ene kant ontwricht het de maatschappij met geweld, aan de andere kant dwingt het de maatschappij tot een reactie die vaak even ontwrichtend is als het geweld van de terrorist zelf. Bij een terroristische aanslag roept de gewone burger om wraak en dat is begrijpelijk en terecht, het wordt echter gevaarlijk als de staat hem op zijn wenken bedient en inderdaad wraak uit gaat oefenen. De flinterdunne scheidswand tussen het ongelegitimeerde geweld van de terrorist en het gelegitimeerde geweld van de staat dreigt dan te verdwijnen. Hierdoor komt het fundamentele verschil tussen de terrorist en de staat onder druk te staan. In het huidige tijdsgewricht kan een film als Die Bleierne Zeit een aanzet vormen tot de broodnodige doordenking van de problematiek van het terrorisme.