Parasiteren op de popcultuur

Exit Through the Gift Shop begint met een soort disclaimer van Banksy. Hij spreekt in een vervormde stem. Zijn gezicht verscholen onder de capuchon van zijn hoodie om hem anoniem te maken. De film zou eigenlijk een documentaire zijn over verschillende street artists, maar is gaandeweg een portret geworden van de eigenaardige figuur Thierry Guetta. De Britse acteur Rhys Ifans vertelt vervolgens het verhaal van deze bizarre, hyperactieve en enthousiaste Fransman die lijkt op de komiek John Belushi en in de film ook zelf aan het woord is.

Als de eigenaar van een retro kledingzaak verkoopt hij tweedehands spullen in Los Angeles. Zijn leven verandert echter drastisch als hij een videocamera krijgt en obsessief alles probeert vast te leggen. Op vakantie in Frankrijk besluit hij zijn neef te filmen die straatkunst maakt onder de naam Invader. Zijn straatkunst bestaat uit het plaatsen van afbeeldingen van de pixelfiguurtjes van het spel Space Invaders op opvallende locaties door de stad.

Keeping it real
Guetta heeft de smaak van de straatkunst al snel te pakken en komt via Invader in contact met andere beruchte street artists zoals Monsieur André, Zeus en Shepard Fairey. Dit alles speelt zich af aan het einde van de jaren negentig als deze kunstenaars nog relatief onbekend zijn, wat snel zou gaan veranderen. Zo zou Fairey later wereldberoemd worden met zijn Obamaposter.

Guetta valt middenin dit opkomende fenomeen en wordt zo een toevallige chroniqueur van de street-artbeweging. Zijn fascinatie neemt echter een nieuwe vorm aan als hij het werk van Banksy ziet die provoceert met ludieke acties zoals het plaatsen van zijn eigen kunstwerken in de Tate gallery of het beschilderen van de Israëlische afscheidingsmuur in de West Bank. Guetta krijgt plotseling de kans om met Banksy mee te gaan zolang hij zijn gezicht niet filmt. Dit levert wat bizarre taferelen op zoals een incident in Disneyworld waar Guetta door de beveiligingsdienst van het pretpark wordt opgepakt. Maar de vreemdste ontwikkeling komt als hij zelf besluit om kunst te gaan maken onder de naam Mr. Brainwash, nadat hij een succesvolle show heeft georganiseerd van Banksy’s werk in de VS.

Guetta is een chaoot met meer enthousiasme dan talent. Hij maakt werken die een zwak aftreksel zijn van andere straatkunstenaars. De show wordt ondanks alle verwachtingen een gigantisch succes en de docu eindigt met Banksy die toegeeft dat hij afstand heeft genomen van Guetta en nooit meer iemand onder zijn hoede zal nemen.

Don’t believe the hype

Exit Through the Gift Shop roept veel vragen op zonder je veel houvast te geven. Dit maakt de documentaire fascinerend maar ook tegenstrijdig. Er is al geopperd dat Guetta een verzinsel zou zijn van Banksy als een manier om de kunstwereld en de media voor de gek te houden, maar tegelijk ook kritiek te leveren op hoe kunst gehypet en verkocht wordt.

Wat je vooral ziet is hoe een dynamisch ondergronds fenomeen, waar het vooral gaat om de streetcred en een mate van obscuriteit, kan veranderen in een commerciële sensatie. De straat, zoals in de hiphop-, punk- en skatecultuur, is altijd de plek geweest waar het blijkbaar gebeurt. Toch krijg je ook een deja-vugevoel bij het zien van de beeldtaal van veel van de straatkunstenaars. Er wordt gretig verwezen naar Warhol die op zijn beurt verwees naar de opkomende populaire cultuur en de massamedia. Onderwerpskeuzes zijn bewust iconisch, en worden massaal herhaald. Er is ook een spanning tussen obscuriteit en bekendheid en tussen vluchtigheid en de wens om gelijk op te vallen.

Problematisch is de coolheid van het fenomeen dat vaak een rookgordijn is om de achterliggende inhoud, doelstellingen en waarde van straatkunst kritischer te analyseren. Dat komt vooral naar voren bij Guetta’s kunst die hij door anderen laat maken. De werken zijn bijzonder oppervlakkig en een herhaling van eerdere onderwerpen en technieken, zoals een Mona Lisa met een ooglapje die hint naar Duchamp of Warhols Marilyn Monroe aangevuld met moderne celebrities. Het zijn simpele en vrij doorzichtige trucs.

Toevallig genie
Dat Guetta toch niet door te mand valt zegt genoeg over hoe bepaalde zaken klakkeloos door de media worden gehypet en daarmee een grotere culturele en financiële waarde krijgen dan ze eigenlijk zouden verdienen. De film laat wel in het midden of de kijker Guetta moet zien als een sell-out of juist een toevallig genie die per ongeluk een manier heeft gevonden om met chaotische enthousiasme zijn kunst te verkopen.

Banksy’s coda blijft cryptisch en daarmee ook de bedoelingen achter deze merkwaardige film waarvan je niet weet of je voor de gek wordt gehouden of juist de getuige bent van een sublieme manier om de kunstwereld en de media te bespelen.