Verval in het kwadraat

Het Rusland van begin jaren tachtig werd gekenmerkt door verwarring, desillusie en een toenemende scepsis over de mogelijkheden van de communistische heilstaat. De invasie van Afghanistan was een wanhopige poging van een uitstervend regime om de oude glorie van het communisme te herstellen in een buurland dat steeds meer onder invloed van de islam kwam. De regering bestond uit een groep oude mannen die weinig voeling hadden met het leed van de gewone Rus, en de intelligentsia – de bevolkingsgroep die in deze tijden het voortouw had moeten nemen – wentelde zich in cynisme. Terwijl de bloem der natie sneuvelde in een foute oorlog kwam het fatalisme, dat zo kenmerkend is voor de Russische maatschappij, nog sterker naar boven. De bevolking had weinig hoop op verbetering en alcoholisme greep dan ook om zich heen. Verandering was in de persoon van Michael Gorbatsjov en zijn politiek van glasnost en perestroika op komst, maar nog niet gearriveerd.

Eeuwige kwesties

Tegen deze achtergrond vertelt regisseur Alexei Balabanov een bizar verhaal over de dolgedraaide politieman Zhurov, die zo is afgestompt dat hij schijnbaar zonder emoties een reeks gruwelijkheden begaat, die hij door zijn machtspositie in de schoenen van een aantal naïeve burgers weet te schuiven. De dochter van een lokale communistische partijbons is verdwenen en in diezelfde nacht werd een moord gepleegd in een afgelegen boerderij/wodkastokerij. Die plek was eerder het decor voor een discussie tussen de daar met autopech gestrande professor Kazakov en Aleksei, een ex-gevangene die nu de eigenaar is. De twee bespreken de eeuwige kwesties, onder het genot van sloten wodka: het bestaan van God, Darwins evolutietheorie, confrontaties tussen materialistische en utopistische denkbeelden, en de toekomst van hun land. Zodra Kazakov weer is vertrokken loopt de situatie uit de hand als Zhurov langskomt en daar Angelica, de dochter van de partijbaas, aantreft. Hij lapt Aleksei erbij voor de moord op haar metgezel, en gaat er met het meisje vandoor. Tegelijkertijd komen – onder de codenaam Cargo 200 – de in Afghanistan gesneuvelde soldaten per luchttransport terug.

Uitgaand van een moordmysterie transformeert Balabanov deze gebeurtenissen tot een caleidoscopisch portret van een samenleving. Hij plaatst zichzelf daarmee in de lange traditie van de zoektocht naar een eigen identiteit, en sluit vooral aan bij het werk van Fjodor Dostojevski. Knap balancerend tussen humoristische en gruwelijke scènes speelt hij overtuigend met de verwachtingen van de kijker. Aleksei is een gevaarlijke dronkaard, maar ook een goed belezen autodidact en utopist die goed is opgewassen tegen de vastgeroeste professor. Zhurov is niet alleen een psychopaat maar ook een liefhebbende zoon. Hij wil graag een gezin, en hij gelooft echt dat het door hem ontvoerde meisje zijn vrouw wil zijn. Op zijn eigen zieke manier tracht hij haar gelukkig te maken, en hij heeft dan ook oprecht verdriet als hem dat niet lukt.

Choquerend

Het resultaat van Balabanovs verwijzingen – naar Dostojevski, de oorlog in Afghanistan, Kazakovs koekblik van een auto, de aftandse club waar Angelica rondhangt, de op instorten staande appartementen, en de verlaten chemische fabriek die het landschap domineert – is een krachtig gevoel van onontkoombaarheid. Alles in de film verwijst naar het morele verval van het Sovjet-Unie van de jaren tachtig, en die doelgerichtheid is zowel het sterkste als het zwakste punt. Balabanov grijpt de kijker bij de strot en laat niet los voordat die het licht over de hopeloosheid van de periode gezien heeft. Hij gaat daarin soms zo ver dat hij zijn doel voorbij lijkt te schieten. In zijn pogingen om te choqueren had de regisseur af en toe wat gas terug moeten nemen. Uiteindelijk is Cargo 200 dan ook vooral een artistiek statement tegen het opkomende nationalisme in zowel Rusland zelf als in haar vazalstaten. Van een man die oprecht begaan lijkt met de toekomst van zijn land.