Een moeder ontwaakt

Aan het begin van de twintigste eeuw was Gorki (1868-1936) Ruslands op een na belangrijkste schrijver – van Tolstoj viel niet te winnen. Naast schrijver was hij een verbeten vijand van het toenmalige tsaristische regime. De schrijver was een socialist in hart en nieren. Opmerkelijk is overigens dat hij het grootste gedeelte van zijn manuscript voor De moeder in het kapitalistische Amerika schreef.

De held

In 1907 verscheen in Rusland het door Maxim Gorki geschreven boek Matj, in het Nederlands vertaald ‘moeder’. Het geldt als de eerste socialistisch realistische roman, een stroming die tot diep in de twintigste eeuw leidend zou blijven onder het communistische bewind. Een van de – verplichte – karakteristieke kenmerken van het socialistisch realisme is de aanwezigheid van een held. In De moeder is dat de zoon van Pelageja Nilovna. Haar enig kind is de zonder angst handelende held Pavel, een intellectuele strijder die het grootste gedeelte van de roman tussen vier muren gevangen zit.

Zijn moeder is wanneer het verhaal aanvangt een bang en teruggetrokken muisje. Zij is zich onbewust van de wereld om haar heen, onwetend en bovenal bijzonder ongelukkig. Wanneer haar erop los slaande man overlijdt, kruipt ze ietwat uit haar schulp. Als dan ook nog Pavels stadse vrienden over de vloer komen en Pelageja hun verhalen en discussies aanhoort, verandert zij langzaam in een zelfbewuste vrouw.

Vroeger had ze nooit het gevoel gekend voor wie dan ook van enig nut te zijn, maar nu drong het helder tot haar door dat ze voor velen een belangrijke plaats innam; dat was een plezierige gewaarwording en ze liep met opgeheven hoofd.

Pelageja’s eerste echte daad van belang is het binnensmokkelen van verboden krantjes in de fabriek. Later, wanneer Pavel gevangen zit om zijn leidersrol bij de 1-meistaking, neemt haar activiteit alleen maar toe. Uiteindelijk zal haar lot niet veel beter zijn dan dat van haar zoon, maar dat ze zich heeft weten te ontworstelen aan een ongekende eentonigheid en daarmee bovendien een grote zaak dient, is voor haar vele offers waard.

Een mens

Voor de roman is het een zegen dat deze vrouw het hoofdpersonage is. Zij is veruit de meest interessante bewoonster van Gorki’s bekendste werk. Iemand van vlees en bloed, iemand met angsten, twijfels en empathie. Dat is niet bij alle karakters het geval. Wanneer haar zoon en zijn beste vriend bijvoorbeeld in de rechtbank terechtstaan voor hun opruiende gedrag, met verbanning naar Siberië boven hun hoofden hangend, zijn zij de rust zelve en vegen ze in fraaie bewoordingen de vloer aan met de uitgebluste rechter en procureur. Zij lijken geen vrees te kennen. Dat kan natuurlijk, maar daardoor zijn ze als personage niet bijster interessant. Wanneer de moeder in het laatste hoofdstuk ten prooi valt aan gewelddadige gendarmes is zij wél bang, al weet zij zich te herpakken en met opgeheven hoofd ten onder te gaan.

Actualiteit

De moeder is een boek waarin radicaal gedachtegoed centraal staat. Daarmee behoudt het werk, ook 110 jaar na verschijnen, zijn actualiteitswaarde. In tijden waarin radicalisme links en rechts in het politieke landschap aanwezig is, extreme ideologieën en fundamentalistische  godsdienststromingen de aandacht op zich vestigen, gunt De moeder ons een kijkje in de keuken van het radicaliseringsproces. Wat altijd weer naar voren komt: er is een charismatische leider die zijn volgelingen zo weet te inspireren dat ze – schijnbaar – zonder angst en twijfel hun vijanden tegemoet treden. We hebben het hier niet over daden die hieruit voortvloeien, maar over de aanleiding, de voedingsbodem die dit mogelijk maakt. De moeder is als letterkundig werk an sich niet het beste dat er ooit geschreven is, maar als uiteenzetting hoe radicaal gedachtegoed langzaamaan de wereld kan veroveren, is en blijft het waardevolle literatuur.