De sprakeloze stem van het verzet

Kort samengevat – en essentieel om het werk van Han Kang mede vanuit het historisch perspectief te belichten – onderging (Zuid-)Korea in de twintigste eeuw een opeenvolgende reeks van overheersingen door buitenlandse mogendheden, van geweld en onderwerping en een heftige interne verdeeldheid van de bevolking die uitmondde in een burgeroorlog.

Het dubbele gezicht van de ‘vrije wereld’

In de eerste helft van de vorige eeuw werd Korea gedomineerd en bruut uitgebuit door Japan. De val van het Japanse Keizerrijk aan het einde van de Tweede Wereldoorlog resulteerde voor Korea in zowel Russische als Amerikaanse bewindvoering en aanzienlijke inmenging van deze grootmachten in het interne conflict tussen aan de ene kant de communistische en de gematigder pro-linkse beweging en aan de andere kant het pro-kapitalistische front. Uiteindelijk leidde de burgeroorlog tot een opsplitsing van het communistische Noord-Korea en het kapitalistische en westers georiënteerde Zuid-Korea.

Diverse militaire leiders in Zuid-Korea voerden de opeenvolgende decennia – feitelijk met behulp van de VS –  vormen van gewelddadig dictatoriaal bestuur. Studentenopstanden voor meer vrijheid en democratie in de jaren zestig en tachtig van de vorige eeuw werden wreed en nietsontziend neergeslagen door de verschillende regimes, met duizenden slachtoffers als gevolg. Nog afgelopen december werd het wankele pad naar de democratie onder druk gezet door een poging tot staatsgreep van de – nu afgezette – president Yoon Suk Yeol. In de romans Wit en Ik zeg geen vaarwel vertelt Han Kang over de afschuwelijke misstanden, bloedig neergeslagen protesten en de littekens die deze achterlieten in de Koreaanse bevolking.

Vrouwenonderdrukking

Een andere ernstige vorm van repressie in de Zuid-Koreaanse maatschappij treft vrouwen. Systematisch worden zij achtergesteld en voornamelijk gezien als sloof en broedmachine in de extreem patriarchaal ingerichte samenleving. De getallen van geweld tegen vrouwen in de huiselijke sfeer behoren tot de hoogste ter wereld. Sinds enkele jaren groeit een heftig protest tegen deze vorm van ongelijkheid, onderdrukking en geweld. Een steeds groter wordende groep vrouwen sluit zich aan bij de protestbeweging B4 die zich actief verzet door het principieel weigeren van alle vormen van seksueel en relationeel contact met mannen.

De vegetariër vertelt met rauwe, magistrale en poëtische tonen het lot van de gesmoorde vrouwen in Zuid-Korea.

Taal is macht, taal is man

‘Voordat mijn vrouw vegetariër werd, had ik haar in alle opzichten altijd volstrekt oninteressant gevonden.’ Met deze wonderlijke openingszin zet Han Kang onmiddellijk de toon. Onze hoofdpersoon heeft geen stem. De lezer zal het moeten doen met de woorden van drie omstanders, allen representanten van het patriarchale systeem.

In een drieluik schetst Han Kang het verhaal van een gehuwde vrouw die besluit – hoewel sociaal onwenselijk – geen vlees meer te eten na een vervelend voorval met haar onaangename partner en een daaropvolgende bloederige en gewelddadige droom. De sociale afkeuring en de toorn van de echtgenoot en de familie over haar besluit bereiken het dieptepunt als tijdens een gezamenlijk diner de brute vader van Yeong-hye zijn dochter in het gezicht slaat en uiteindelijk met meedogenloos geweld vlees in haar lichaam wil proppen. Niemand vraagt naar de redenen en de gevoelens die haar dit besluit hebben doen nemen. De patriarchale macht structuur eist woordeloze gehoorzaamheid.

Het huwelijk strandt en Yeong-hye belandt in het ziekenhuis en voor enige tijd in een psychiatrische kliniek.

Bloemen en verlangen

Als zij vervolgens haar leven weer probeert op te pakken ontwikkelt de videokunstenaar en onverschillige echtgenoot van Yeong-hye’s zus In-hye een erotische obsessie voor het lichaam van zijn – in zijn ogen – ongetemde en taboedoorbrekende schoonzus. Hij besluit Yeong-hye over te halen om haar naakte lichaam met bloemen te laten beschilderen en zijn erotische verlangen daadwerkelijk te verwezenlijken. In onderstaande schitterende alinea verwoordt Hang Kang zijn verlangen:

‘Het beeld van een man en een vrouw, hun lichamen prachtig beschilderd met bloemen, die seks hadden tegen een ondergrond van onvoorstelbare stilte. Hún bewegende lichamen prozaïsch in dat vacuüm. Een opeenvolging van scènes, heen en weer slingerend van geweld naar tederheid, waarbij geen enkele extremiteit geschuwd werd. Eén verstild uitgerekt moment van kalme verlossing, het extreme veredeld tot een soort vredigheid.’

Yeong-hye ondergaat het moment van seksuele eenwording met lichamelijke passie maar ook in het verlangen haar gruwelijke droom, haar woede, uiteindelijk haar ziel te kunnen delen. Helaas valt de man, onmiddellijk na het bereiken van zijn doel, in slaap. De volgende ochtend worden zij ontdekt door de verbijsterde echtgenote en zus In-hye.

Verzet

In het derde deel van het drieluik bevindt Yeong-hye zich wederom in een psychiatrische instelling. Zij weigert nu elke vorm van voedsel. De zorgzame In-hye bezoekt haar regelmatig en beseft schuldig het niet voldoende te hebben opgenomen voor haar jongere zus. Ook zij droomt nu van bloedende gezichten. In-hye – het alter ego van Yeong-hye – realiseert zich dat zij in haar goedheid en volgzaamheid nooit echt heeft geleefd. Dat zij zich zelfs heeft laten verkrachten door haar man op zijn verzoek ‘het maar even te doen’. Stapsgewijs begrijpt In-hye de woede en de wanhoopsdaad van haar zuster.

Yeong-hye wordt niet gehoord en taal is ontoereikend om haar werkelijkheid, haar ziel en verzet in woorden te kunnen vatten. Zij besluit daarom haar lichaam te transformeren in een symbool van verzet, een vlammende zwarte boom.

Over metamorfosen en bekentenissen

Het metamorfose thema verbindt de roman met belangrijke werken uit de westerse literaire canon. In De metamorfosen van Ovidius transmuteert de godin Daphne in een laurierboom. De metamorfose van Gregor Samsa in een monsterlijk insect in De gedaanteverwisseling van Franz Kafka is een allegorie van de sociaal onmogelijke persoonlijke aspiraties en de verstikkende gevangenis van culturele en sociale conventies waarin het personage zich bevindt. De schrijnende zielsverwantschap tussen Gregor Samsa en Hyong-hye is onmiskenbaar.

In weerwil van de geniale vondst de protagoniste vooral te openbaren in de beschrijvingen van haar externe omgeving, doemen in de tekst cursieven op die gedachten en emoties van Yeong-hye ontsluieren. Naast wanhoop en verzet rijst het besef dat zich in Yeong-hye een gewelddadige en moorddadige woede heeft gemanifesteerd. De erkenning van het kwaad in het eigen DNA is schokkend en beangstigend. De keuze voor het vegetarisme is ook – naast een verzetsdaad – een vorm van exorcisme. Schuld en boete, biecht en verlossing, het streven naar zuivering van de ziel door het bekennen van de zonde behoren via Augustinus, Jean-Jaques Rousseau en Fjodor Dostojevski tot grote thema’s van de westerse literatuur.

In het recente en helaas nog niet in het Nederlands vertaalde Greek Lessons – naar zeggen van de auteur een optimistisch vervolg op De vegetariër – zal een vrouw die haar stem verloren heeft deze terugvinden in de klassieke wereld van het Grieks en in de woorden van Plato.