Die eeuwige vrije wil
.
Filosofie in het voortgezet onderwijs is een relatief jong vak, dat op steeds meer enthousiasme kan rekenen bij leerlingen. Drie jaar lang krijgen ze les in domeinen als kenleer, ethiek en metafysica van vakdocenten. Het eindexamen is standaard gekoppeld aan een van deze domeinen. Voor de komende jaren is dat wijsgerige antropologie. Daar de meeste docenten een jaar lang aandacht besteden aan het examenonderwerp, en dat bovendien vier jaren achtereen moeten continueren, is een sterk geschreven boek dus van groot belang.
Verantwoord schools
Bij eerste lezing valt op dat de jonge auteurs (beiden uit 1979) het schoolse schrijven goed onder de knie hebben. Verschillende tot de verbeelding sprekende casussen werpen licht op de moeilijke materie. Ingewikkelde begrippen worden netjes uitgelegd en vaak herhaald en een aparte website biedt bovendien leuk achtergrondmateriaal. Het boek kent verder een heldere indeling in vier hoofdstukken waarin respectievelijk wordt uitgelegd wat met vrije wil precies wordt bedoeld, hoe vrije wil samenhangt met verantwoordelijkheid, wat de relatie is tussen vrije wil en zelfverwerkelijking en ten slotte hoe een bewuste gedachte samenhangt met een vrije handeling.
Een groot deel van het boek bestaat uit primaire teksten die bij de hoofdstukken behoren. Deze keer is er gekozen om vertaalde teksten van Descartes, Hume, Kant, Mill, Sartre, Thomas Nagel, Derk Peereboom, Charles Taylor en Daniel Dennett op te nemen.
Grote afwezigen
Bij Rede en Religie werd geklaagd over het feit dat de enige Nederlandse filosoof van wereldfaam, Spinoza, ontbrak. In Vrije wil ontbreekt Spinoza opnieuw. De commissie heeft zich niet laten verleiden tot een goedmakertje, al had dat met dit thema best gekund. Een andere opvallende afwezige is Kierkegaard. Terwijl de Deense stylist bij uitstek iets te zeggen heeft over zelfbepaling, vrijheid en keuze en zelfs een pionier op dat vlak mag worden genoemd, wordt hier wat existentialisme betreft gekozen voor een veilige en wat uitgekauwde tekst van Sartre.
Wat verder opvalt, is sowieso de nadruk op moderne en hedendaagse denkers. Hoewel de oude Grieken en Augustinus kort worden aangehaald, spelen ze verder geen rol van betekenis in het boek. Het antieke probleem van Gods almacht en voorzienigheid in relatie tot onze vrije wil wordt kort aangehaald, maar helaas blijft de prachtige oplossing van Boëthius, zoals uiteengezet in zijn beroemde De consolatione philosophiae (524), achterwege. Gemiste kansen alom, maar zo veel filosofiedocenten er bestaan, zo veel filosofen zullen er in dit boek worden gemist.
Leesoefening
Al wordt er dus een aantal filosofen en standpunten node gemist, het werk als geheel is een duidelijke verbetering ten opzichte van het vorige examenboek. Naast de overzichtelijke schrijfstijl is het belangrijkste dat de auteurs inhoudelijk de zaak goed voor elkaar hebben. Een flinke hoeveelheid ethiek (had de moordenaar het ook kunnen nalaten?), ruime aandacht voor het existentialisme (zijn we veroordeeld tot vrij handelen?) en een nadruk op modern natuurkundig en psychologisch onderzoek (doet mijn brein waar het zin in heeft?) staan garant voor een flinke leesoefening.
De vraag kan zelfs worden gesteld of dit boek het vwo-niveau hier en daar niet ontstijgt. Er zal stevig moeten worden gestudeerd om begrippen als determinisme, incompatibilisme, conditioneel compatibilisme, epifenomenalisme, monisme en substantiedualisme uit elkaar te houden. Dat geldt overigens ook voor de docent, want de tijd dat verdwaalde neerlandici of overmoedige geschiedenisleraren dit vak er even bij deden is definitief verleden tijd.
Volwassen boek
Met Vrije wil is er een volwassen boek afgeleverd waarmee in een helder doch niet eenvoudig overzicht de grote lijnen van het debat over vrijheid, verantwoordelijkheid en zelfverwerkelijking is te volgen. Vwo-leerlingen filosofie hebben niets te willen, maar verder is iedereen vrij dit boek aan te schaffen.
