Stadium IV is sterven

Sarie, oud-lerares aardrijkskunde, is stervende: tijdens een korte vakantie in de Ardennen krijgt ze een epileptische aanval. In het ziekenhuis van Luik wordt een hersentumor geconstateerd: de kanker in haar longen is uitgezaaid. Ze is in ‘stadium IV’, het soort medisch jargon waaruit niet onmiddellijk blijkt dat ze terminaal is: er is geen stadium V. Sarie is stervende.

Gesteund door haar man, voormalig politieagent Barend, begint Sarie aan een chemokuur om de kankergezwellen nog een beetje in te dammen, hun groei af te remmen. Haar haar valt uit, ze wordt er ziek van. Ze begint een hoofddoek te dragen om haar kalige hoofd te verbergen – een bekend gezicht. Na haar eerste kuur besluit Sarie niet verder te willen gaan met de behandeling: ze wil de tijd die ze nog heeft niet in ziekenhuiszalen verdoen.

Wat komt erna?

En dus reizen Barend en Sarie naar Öland, een eiland aan de Zweedse oostkust. Daar hebben ze elkaar in 1968 ontmoet, tijdens een sociaaldemocratisch jongerenkamp waar ook de latere premier Olof Palme optreedt (die een leuke bijrol heeft in de roman). Vierenveertig jaar later zien ze nog overal in het landschap tekenen die hen aan vroeger herinneren, aan hun jonge liefde, aan hun leven samen dat ze nu op het punt staan af te sluiten.

Hoe sterft Sarie? De grote twist, bij nader inzien door Kollaard zorgvuldig voorbereid, is natuurlijk dat die afsluiting niet plaats heeft zoals verwacht. Het is het sluitstuk van deze ‘ode aan de liefde’, of juist de totale antithesis. Als einde van deze korte roman is het zeker onverwacht, niet geheel bevredigend, en ook niet helemaal af. In Stadium IV staat het sterven centraal, maar wat komt erna? Er zitten een aantal verwijzingen naar Barends leven na Saries dood in de roman, maar die gaan niet in op wat er gebeurd is.

Platenliefde

In de Nederlandse literatuur is een klein subgenre van Scandinavië-romans te identificeren: dat begon natuurlijk met W.F. Hermans’ Nooit meer slapen (1966), en is in recente jaren aangevuld met Lange dagen van Pia de Jong (2008), Stephan Enters Grip (2011) en nu dus Stadium IV. Opvallend is dat in al die romans de Scandinavische natuur en geologie een rol spelen. Vaak worden de Nederlandse personages tegengewerkt door een onherbergzaam berg- of bosgebied, maar niet in dit geval: Öland is een bron van inspiratie en nostalgie, een uitgestrekte weidsheid die zowel Bernard als (vooral) Sarie bevrijdt.

Geologie is Saries passie, en dat weet zij (oftewel: Kollaard) knap te verbinden aan de liefde en de literatuur. In Stadium IV weerklinkt Selma Lagerlöfs Nils Holgerssons wonderbare reis, waarin Öland beschreven wordt als het lijf van een vlinder die zijn vleugels verloren heeft. Dit heeft te maken met de kalksteen waarvan het eiland gemaakt is, zegt Sarie. Tegelijkertijd gaat het soms ook over platentektoniek, het langzaam langs elkaar bewegen van grote aardplaten; je krijgt het gevoel dat dit ook in de liefde zo is.

Essayistische inslag

De platentektoniek is de inzet van één van een aantal meer essayistische passages, waarin op zakelijke toon het verhaal wordt onderbroken. Aan de ene kant verlichten deze stukken – die, behalve over aardplaten ook over onder meer kanker en de behandeling daarvan gaan – het zware verhaal; bovendien geven ze goed de geordende gedachtewereld van Barend weer, die over alles dossiers aanlegt – opgevoed als hij is in de sociaaldemocratische maakbaarheidstraditie. Wanneer hij maar genoeg informatie over het onderwerp kan verkrijgen, kan hij zijn angsten onder controle houden.

Aan de andere kant halen de mini-essays er de vaart uit, terwijl het verhaal dat echt niet nodig heeft. Sander Kollaards proza is klassiek (op een manier die je meer ziet bij hedendaags door uitgeverij Van Oorschot uitgegeven proza), zeer verzorgd, met mooie, originele metaforen en inzichten. Taal, kortom, die geen aandacht op zichzelf vestigt, maar toch opvalt. Stadium IV beweegt langzaam, als platen, en beroert je met een mooi, ingetogen verhaal.