Majestueus unisono
Een fundamenteel idee van de collectieve ideologie is dat de lastige twijfels inherent aan de menselijke conditie kunnen worden overkomen: de mens moet verworden tot een gelukkige machine. Twintigste-eeuwse romans hebben verschillende kanten van deze dystopische ellende beschreven. Aan het begin van deze romantraditie staat Jevgeni Zamjatins absoluut visionaire Wij. Oorspronkelijk uit 1924, is er nu een heruitgave verschenen.
D-503, wiskundige en bouwmeester van het ruimteschip ‘de Integraal’, houdt rond het jaar 3000 een dagboek bij waarin hij de rationele en collectieve fundamenten van de ‘Vereende Staat’ uiteenzet. Al snel wordt de connectie met de ‘wereld van de Ouden’ duidelijk: er is een Tweehonderdjarige Oorlog geweest, waarbij viervijfde van de mensheid is gestorven. Een van de groepen overlevenden heeft daarna de Vereende Staat opgericht, door middel van ‘de groene muur’ afgescheiden van de natuur in al haar betekenissen: van ‘wilde mensen’, dieren, wolken en vooral van gevoel en individualiteit.
~
De Vereende Staat tracht, met instemming van bijna iedereen, de mensen te laten leven als onvrije, maar gelukkige machines. Alles is er van glas en in vierkanten vormgegeven. Privacy bestaat niet, enkel in de – op basis van metingen van de individuele lichaamssappen – voorgeschreven seksuele uren mogen de rolgordijnen worden neergelaten. De Staat creëert zo ‘kooien van het ritmische getayloriseerde geluk’. Het historisch bestaande taylorisme is de methode van wetenschappelijk management, waarin letterlijk iedere productiehandeling is gestandaardiseerd om zo efficiënt mogelijk uitgevoerd te kunnen worden. Onder andere de Sovjetcommunisten verheerlijkten de hieruit voortkomende roes, teweeggebracht door collectief gelijkopgaande bewegingen. Alles verloopt in een ‘majestueus unisono’.
Een van de mooiste aspecten van Wij is dat de utopische heilstaat nog niet voltooid is: twijfels, fantasieën en individualiteit kunnen nog de kop opsteken, en de strijd aangaan met het luid gepropageerde idee van rationele helderheid en collectieve roes. Zo zijn er twee vrije ‘persoonlijke uren’ per dag over, waarin ‘het vereende machtige organisme uiteenvalt in aparte cellen’. Bovendien schrijft D-503, al voelt hij zich nog zo ‘vereend’, zijn dagboek vanuit zijn eigen gedachten, wat restjes individualiteit verraadt. Zamjatin, die ook veel satirisch werk heeft geschreven, speelt met de taal. Zo laat hij D-503 tot zijn eigen ergernis ouderwetse woorden met een sentimentele bijklank zeggen. Daarnaast zwerven er vreemde woorden door het boek, die deze onbekende wereld dichterbij brengen.
Een ziel
Het gestaalde, rationeel vormgegeven geluk van modelburger D-503 wordt bedreigd wanneer hij verliefd wordt op I-330. Bij haar ervaart hij zijn herwonnen individualiteit als een zegen; het ‘wij’ is ingeruild voor een ‘ik’ en een ‘zij’. Maar wanneer hij alleen is, zinkt hij weg in diepe twijfels. Zijn alomvattende, harmonieuze ‘vereendheid’ is weggevallen.
Dat D-503 hieronder lijdt wordt ook door de staat opgemerkt. Zie deze satirische passage, een gesprek tussen het hoofdpersonage en een chirurg:
‘Uw zaak staat er slecht voor! Het laat zich aanzien dat er zich een ziel in u gevormd heeft.’
Een ziel? Dat vreemde, klassieke, sinds lang vergeten woord. (…) ‘Dat is… heel gevaarlijk’, stamelde ik. (…) ‘Buitengewoon, búitengewoon interessant! Luistert u eens: zoudt u geen toestemming willen geven… u op sterkwater te zetten?’
Revolutie
Zoals in iedere utopie negeren de machthebbers van de Vereende Staat fundamentele aspecten van de menselijke conditie, leidend tot eendimensionale ellende. Dystopieromans zijn bij uitstek geschikt om de intrinsieke utopische fouten en de werking daarvan binnen het individu bloot te leggen, en Zamjatin begreep dat als eerste. Op originele wijze ridiculiseert hij in het allegorische Wij de op positivistische leest geschoeide Sovjet-utopie. Dit werk verdient meer bekendheid: Zamjatin zou het canonieke rijtje van Orwell, Huxley, Houellebecq etc. moeten aanvoeren.
Ook de Vereende Staat merkt dat het de menselijke conditie nog niet zo gemodelleerd heeft als het had beoogd. Hoewel zij haar burgers altijd heeft voorgehouden dat er geen revoluties meer plaats zullen vinden (wat ook de Sovjetcommunisten propageerden omwille van machtscentralisatie), blijken er kritische burgers actief. En een daarvan is I-330. Op de ‘Dag van Eenstemmigheid’ blijkt het collectief dus toch niet zo eenstemmig, en de Vereende Staat plant zo snel mogelijk de operatie om de fantasie weg te snijden. Dit geeft Zamjatins Wij ook nog eens een spannend einde.
