Een langzame man en zijn dilemma’s

Paul Rayment wordt op de fiets geschept door een auto en verliest zijn onderbeen en knie. Het verlies van zijn zelfstandigheid en van een ‘normaal’ uiterlijk vallen Paul zwaar. Hij is een langzame man geworden. Toch probeert de teruggetrokken, licht excentrieke zestiger zijn ongeluk te relativeren:

Natuurlijk is hij geen speciaal geval. Elke dag zijn er mensen die ledematen of het gebruik ervan verliezen. De geschiedenis wemelt van de eenarmige zeelieden en aan een rolstoel gekluisterde uitvinders: net als van blinde dichters en krankzinnige koningen.

Maar het mag niet baten. Hij is niet alleen zijn bewegingsvrijheid, maar ook zijn veerkracht kwijt:

Welnu, eerst zijn de ledematen krachteloos geworden, nu wordt ook zijn geest krachteloos. Zijn geest kan elk moment omvallen.

Twijfels

De twijfels van Paul komen veelvuldig in beeld. Over het ongeluk dat zijn leven veranderde, maar ook over zijn leven voordien. Hij is een oude man, en wordt daar ineens mee geconfronteerd. Van de weeromstuit wordt hij verliefd op zijn verpleegster aan huis, de Kroatische Marijana Jokiæ. Om zijn liefde te uiten, stelt hij zich op als een soort peetvader voor haar gezin. En dan duikt er een figuur uit een eerder werk van Coetzee op: Elizabeth Costello. Zij stelt Paul de vraag wat er van Mel, Marijana’s man, moet worden als Paul zich ontfermt over Marijana en haar gezin:

Of heeft u andere plannen? Heeft u bedacht dat Mel de branding maar in moet lopen zodat zijn vrouw en kinderen voor u zijn?

Met dergelijke pijnlijke vragen dringt ze zich op aan Paul en probeert hem richting aan zijn leven te laten geven. De dialoog tussen de twee vormt een rode draad in het verhaal. Pauls manier om met zijn verminking om te gaan en zijn gevoelens voor Marijana worden scherp onder de loep genomen. Elizabeth blijft hem ondervragen en zijn antipathie voor de schrijfster voorkomt niet dat hij zichzelf kritisch ondervraagt. Want is zijn liefde voor Marijana werkelijk onzelfzuchtig? Vrij van begeerte?

De waarheid

In Mr. Foe en mrs. Barton, Coetzee’s herschrijving van Robinson Crusoe, wordt doorlopend naar de waarheid gezocht. Vertelster Susan Barton wil het verhaal over haar verblijf op het eiland zo waarheidsgetrouw mogelijk aan het grote publiek vertellen, maar komt gaandeweg het boek tot de ontdekking dat er niet één waarheid is. Naast haar waarheid omtrent het eiland staan de waarheden van Crusoe en Vrijdag. De vragen waarmee Elizabeth Costello Paul confronteert, en de vragen die hij zichzelf stelt, hebben in Langzame man een zelfde doel: achterhalen wat waar is en wat niet, waarbij telkens weer blijkt dat er verschillende versies van de waarheid bestaan. Met hulp van Costello komt Paul tot de conclusie dat de waarheid er niet zoveel toedoet.

Personage Elizabeth Costello worstelt in Coetzee’s gelijknamige roman zelf ook met haar leeftijd, het verlies van haar kracht en flexibiliteit. Ze twijfelt steeds meer aan haar waarheden en aan haar geloof in haar eigen opvattingen. Ze verliest het vertrouwen in het directe verband tussen taal en realiteit. In dit boek hing de zoektocht naar de waarheid samen met de leeftijd van de hoofdpersoon: hoe ouder, hoe meer twijfels, leek het wel. Is deze aartstwijfelaar Elizabeth in Langzame man dan ineens de rots in de branding geworden? Nee. Ze is nog steeds zoekende en aan het eind van de roman wordt ze zelfs door Paul terechtgewezen en aangestuurd.

Wanhoop

Oud worden, het niet meer perfect zijn, is een terugkerend element in het werk van Coetzee: van David Lurie wordt al op pagina één van In ongenade benadrukt dat hij een man op leeftijd is, in Mr. Foe en Mrs. Barton is Robinson Crusoe een oude man met ziektes, kwalen en gebreken. Al deze elementen zijn typisch voor het werk van Coetzee en komen in Langzame man weer terug. Ook de sfeer is als vanouds niet bepaald opwekkend. Pauls problemen en dilemma’s hangen voortdurend als een dreigende onweersbui boven zijn leven. Dit komt niet alleen terug in de gebeurtenissen die hem overkomen, maar ook in de taal waarin dat beschreven wordt. Alles ademt vertwijfeling en wanhoop. Uiteindelijk neemt Paul de ‘juiste’ beslissingen door afstand te nemen van het gezin Jokiæ. Hij blijft alleen achter, zoals hij ook alleen begon. Coetzee blijft een meester in het neerzetten van bedachtzame, enigszins deprimerende figuren die tot nadenken stemmen door de strijd die ze leveren in hun levens. Dat levert meestal geen absoluut positief resultaat op, zoals er in de wereld van Coetzee ook geen absolute waarheden zijn.