Een mop met een sierlijke baard

Is humor geen intrigerend gegeven, zowel crosscultureel als historisch gezien? Wist je bijvoorbeeld dat Japanners het concept ‘mop’ niet kennen en het uitsluitend in hun broek doen als iemand gekke bekken trekt of een pijnlijke val maakt? Of: waarom moet de eerste grappige Duitser volgens velen nog geboren worden? Enkele duizenden kilometers verder of zelfs veel dichter bij huis dekt humor dus een volledig andere lading dan hier. En ook ‘hier’ is niet eenduidig als ‘Nederland en Vlaanderen’ te interpreteren, want Belgen lachen met des Nederlanders gierigheid, terwijl boven de Moerdijk de ‘domheid’ van Belgen aanleiding is tot talloze grappen. Iets waar de respectieve gedupeerden toch maar wat zuur om lachen.

Grap-schriften

En hoe zit het met het verleden? Wat bracht de doorsnee Romein of Griek aan het lachen? En waarom wilden zoveel vorsten of edelen een nar in de buurt, om mee te pronken als er hoog bezoek was? Samenstellers Patrick De Rynck en Mark Pieters kiezen in hun bijdrage Komt een Griek bij de dokter voor de niet-didactische aanpak, in die zin dat ze de feiten voor zich laten spreken door een bloemlezing te geven van fragmenten uit epen, grafschriften, puntgedichten, satires, fabels enzovoort. Hier en daar wordt een geschrift toegelicht (bijvoorbeeld de Poëtica van Aristoteles) of een fragment ingeleid, maar de nadruk ligt toch vooral op het materiaal zelf. Bijzonder amusante lectuur levert dat bij momenten op. Zo dichtte een zekere Nicharcus onomwonden:

Ik zou niet kunnen zeggen dat ik weet
Of Theo nu een zucht liet of een scheet:
Zijn smoel stinkt al net zo erg als zijn reet.

Of was op een grafschrift te lezen:

Vreemdeling, het gebeente hier smeekt je niet op het graf te pissen
En als je nog vriendelijker wil zijn, ook niet te schijten!
Je kijkt naar het graf van Urtica (brandnetel, red.). Ga weg, schijter!
Veilig is het niet hier je gat open te zetten!

Ligt leuk op het nachtkastje, kortom.

Het lelijke in de mens

Het dunne boekje van Herman Pleij – amper 96 pagina’s – is andere koek. De hoogleraar gaat niet op zoek naar de lach van de lezer, maar probeert het fenomeen nar of zotskap in de sociaal-culturele context van de zestiende eeuw te plaatsen, met hier en daar een prent of foto ter staving. Narren, zo betoogt hij, maakten in de eerste plaats het lelijke in de mens op pijnlijke wijze aanschouwelijk. Tevens was het voor de elite een manier om zich voortdurend herinnerd te zien aan een, zij het sterk uitvergrote, vertegenwoordiger van de lagere klassen. In Pleij’s woorden:

Op die manier belichaamden ze op even aanschouwelijke als ironische wijze de stedelijke beschavingshonger van de laatmiddeleeuwse en vroegmoderne elites, die zich wensten te onderscheiden.

Interessant is bijvoorbeeld ook zijn uitweiding over de kleuren die de nar meestal droeg en die een hoge symbolische waarde hadden (“geel verwijst naar ongeveer alles dat buiten de goddelijke orde staat”). Een beknopt maar zeer interessant werkje, dat je misschien wel zin zal geven dieper te graven in het fenomeen ‘humor met een sociaal sausje.

Een verschillende aanpak dus, met in beide gevallen een geinig resultaat. Lees het ene voor het slapengaan, sla het andere open in de trein of tijdens een dood moment. Lachen, beste lezer, is namelijk een wereldtaal, en daar kan je je niet genoeg in bijschaven.

Patrick De Rynck & Mark Pieters • Komt een Griek bij de dokter. Humor in de oudheid • Uitgever: Athenaeum • Prijs: € 14,95 • 208 bladzijden • ISBN: 978 90 253 4690 4

Herman Pleij • De eeuw van de zotheid. Over de nar als maatschappelijk houvast in de vroegmoderne tijd • Uitgever: Bert Bakker • Prijs: € 15 • 96 bladzijden • ISBN: 978 90 351 3141 5