Bizarre belevenissen in braakliggend Berlijn

.

Het verhaal begint in april 1945. De Russen rukken op in het oostelijk deel van nazi-Duitsland. Doll en zijn jonge vrouw Alma wachten op de komst van de bevrijders in een provinciestadje niet ver van Berlijn. Alma heeft medicijnen nodig – later blijkt dat ze, net als haar man, verslaafd is aan morfine – en fietst naar de apotheek. Op de hobbelige keien van de hoofdstraat komen de Russische tanks aanrijden, wiebelend en schuivend, alsof ze een grappig spelletje doen. De soldaten zijn beleefd, behulpzaam en nemen verder weinig notitie van de paar achtergebleven burgers.

Onbegrensd opportunisme
De Russen zijn niet agressief; ze kijken als het ware door de Duitsers heen met een nietszeggende blik. Ze willen de zaken op een rijtje zetten en het land opbouwen. Dr. Doll past goed in dat voornemen en wordt, na een toespraak over de bevrijding van de misdadige nazi’s, tot burgemeester van het stadje benoemd. De inwoners haten hem, om zijn politieke standpunten en zijn eigenzinnige optreden, maar de Russen zijn vriendelijk  en nemen hem in bescherming. Dr. Doll probeert, meestal tevergeefs, voormalige nazi’s, gewone schurken, hamsteraars en zwarthandelaars te ontmaskeren. Hij wordt verteerd door haat en woede. Hij walgt van de opportunistische omslag van de nationaalsocialisten die nu allemaal een verzetsverleden hebben.

Kunstmatige paradijzen
Met zijn vrouw samen zakt hij steeds dieper weg in de kunstmatige paradijzen van de morfine, of ‘de spuit’, al is het lastig om steeds een nieuwe arts te vinden die gelooft in hun verzonnen pijnklachten. Hans Fallada schildert weergaloos de droomwereld waarin de Dolls leven. Totdat Dr. Doll toevallig een stapel oude kranten in handen krijgt en een hele nacht lang leest wat er zich in de  rest van de samenleving – ook het Russische deel van Berlijn – afspeelt. Dan volgt het besluit weer voluit te gaan leven en zijn schrijfwerk op te pakken. Hij wendt zich met succes tot een collega, die veel invloed heeft onder het nieuwe regime. Doll krijgt een huis, geld en de belofte dat zijn verslag van het nazibewind in boekvorm zal kunnen verschijnen.

De indeling van de roman in een neerwaartse en vervolgens opwaartse beweging is autobiografisch, evenals het tweede huwelijk van hoofdpersoon Doll met een veel jongere vrouw. Hans Fallada verliet zijn eerste vrouw en drie kinderen om helemaal weg te zinken in verliefdheid en morfineroes na een wisselende carrière onder het Hitler-regime. Onder het DDR-bewind  kreeg hij, mede door zijn politieke overtuiging, nieuwe kansen.

Bewegingloos in een bomkrater
In een ingehouden, doch kleurrijke stijl, getuigend van grote mensenkennis, schildert Fallada de gruwelijke realiteit van het verslagen land en zijn bevolking. De oorlog is voorbij en gaat toch gewoon door: oorlog van allen tegen allen. De nachtmerrie waar de roman mee begint en eindigt toont de innerlijke toestand van Dr. Doll. Hij ligt onbeweeglijk op de bodem van een diepe bomkrater, wachtend op een overstroming die zijn mond zal vullen met gelige leem. Hoog boven zich ziet hij kraaien- en ravenzwermen overvliegen. De Grote Drie – Roosevelt, Stalin en Churchill – buigen zich over de kraterrand. Zij gaan (misschien) na de vernietiging een nieuw land helpen opbouwen. Vervuld van schaamte, wanhoop en apathie ligt Doll te wachten. Op het naderende einde, of de ultieme verlossing.